Anna Wnuk
Wybierać trzeba szybko, raz jeden – na wieki.
Jeśli wolność – to twardą, bez łez i zalotów.
Kazimierz Wierzyński Listopad 1918
Wojnę Rzeczypospolitej z Rosją bolszewicką można zaliczyć do najbardziej dramatycznych, a zarazem najpiękniejszych kart dziejów oręża polskiego. Sformowane w bardzo krótkim czasie, w niezwykle trudnych warunkach, polskie siły zbrojne odniosły nad Armią Czerwoną spektakularne zwycięstwo, które ocaliło świeżo odzyskaną niepodległość, powstrzymało marsz komunizmu na Zachód, zapewniło Polsce i innym państwom środkowo-wschodniej Europy 19 lat suwerennego bytu i swobodnego rozwoju narodowego.
Do szeregów Wojska Polskiego, m.in. do jazdy, czyli kawalerii, zgłaszali się obok żołnierzy frontowych ochotnicy nie posiadający żadnego przeszkolenia wojskowego, w tym wiele młodzieży szkolnej i studenckiej. Dużo oddziałów powstało na zasadzie „skrzyknięcia się” znajomych z danego terenu. Entuzjazm pozwalał znosić fatalne warunki bytowania, brak zaopatrzenia i wyposażenia. Konie wierzchowe posiadała połowa żołnierzy, jedna trzecia nie miała butów do konnej jazdy i ciepłej bielizny, noszono różnorodne, często zużyte mundury. Mimo to złożone głównie z ochotników oddziały jazdy charakteryzowały się wysokim morale.
W 1919 r. w armii polskiej, stworzonej na fundamencie Legionów Piłsudskiego, służyło około miliona żołnierzy uzbrojonych w niemieckie karabiny, przejęte z niemieckich i austriackich arsenałów. Ciężkiej broni, w tym karabinów maszynowych oraz kilkadziesiąt samolotów, dostarczyli Francuzi, zaś Anglicy przysłali kilkadziesiąt czołgów. Oprócz tego, już w toku działań wojennych przybyła z Francji bardzo dobrze uzbrojona „błękitna armia” gen. Józefa Hallera1.
Osamotniona Polska, z symboliczną pomocą mocarstw zachodnich potrafiła zdać egzamin z patriotyzmu i wniosła duży wkład w powojenny rozwój kontynentu.
W Polsce Ludowej nie było warunków sprzyjających utrwalaniu pamięci i rzetelnym badaniom nad wojną z Rosją sowiecką, a wieloletnia cisza sprawiła, że wielu aspektów tej wojny nie można już odtworzyć i opisać. Białą plamą jest też udział mieszkańców naszego regionu w tej wojnie.
Poniższe, fragmentaryczne informacje być może przywołają wspomnienia i zachęcą do otwarcia domowych archiwów związanych z udziałem naszych przodków w wojnie z Rosją bolszewicką. Publikujemy też wykaz zebrany i opracowany w roku 1990 przez Józefa Gałkowskiego.
Lista urzędowian – uczestników wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku:
1. Ambrożkiewicz Julian – ul. Wodna
2. Bałaszek Saturnin – Zakościelne
3. Bekier Ignacy – Osada
4. Bijasiewicz Robert – Osada
5. Borowicz Aleksander – Osada
6. Bral Stefan – Osada – odzn. Krzyżem Walecznych
7. Brożek Mikołaj – Bęczyn – poległ
8. Brzóska Konstanty – ul. Wodna
9. Chudzicki Antoni – Rankowskie
10. Cieślicki Edward – Rankowskie
11. Cieślicki Feliks – Zakościelne
12. Cieślicki Stanisław – Rankowskie
13. Drzymała Józef – Bęczyn
14. Dzikowski Błażej – Zakościelne
15. Dzikowski Edward – ul. Wodna
16. Dzikowski Franciszek – Rankowskie
17. Gajewski Jan – Zakościelne
18. Gajewski Stefan – Bęczyn – poległ
19. Gajewski Władysław – Bęczyn
20. Gałkowski Stanisław – Rankowskie
21. Gałkowski Sylwester – Mikuszewskie
22. Gładkowski Bronisław – ul. Wodna
23. Goliński Walenty – ul. Wodna
24. Gozdal Konstanty – Mikuszewskie
25. Gozdalski Jan – Zakościelne – był ranny
26. Gozdalski Karol – Bęczyn – poległ
27. Gozdalski Mieczysław – Bęczyn
28. Gozdalski Nikodem – Rankowskie
29. Gozdalski Stefan – Rankowskie
30. Jacniacki Stefan – Zakościelne
31. Kowalewski Stanisław – Rankowskie – był ranny
32. Krasiński Antoni – Zakościelne
33. Krasiński Ludwik – ul. Wodna
34. Kuśmiderski Piotr – Osada
35. Łukasiewicz – Mikuszewskie – poległ
36. Marzycki Władysław – Osada
37. Masiak Aleksander – Zakościelne
38. Mazgaj Roman – Bęczyn
39. Mazik Bolesław – Rankowskie
40. Mazik Stefan – Rankowskie
41. Mazurek Jan – Osada
42. Mazurek Józef – Zakościelne
43. Miechota Antoni – Osada
44. Mital Bolesław – Zakościelne
45. Nowaczyński Aleksander – Zakościelne
46. Pajdowski Antoni – Osada
47. Pajdowski Tymoteusz – Osada
48. Paszkowski Józef – Bęczyn
49. Paszkowski Stanisław – Bęczyn
50. Piotrowski Andrzej – Góry
51. Pomykalski Piotr – Osada
52. Prokopiak Aleksander – Osada
53. Puacz Andrzej – Rankowskie
54. Puacz Tadeusz – Rankowskie – był ranny
55. Rachoń Bolesław – Bęczyn – poległ
56. Rolla Marceli – Rankowskie
57. Rolla Roman – Mikuszewskie
58. Rolla Stefan – Rankowskie
59. Rolla Władysław – Mikuszewskie
60. Rolla Władysław – Rankowskie
61. Sabeł Piotr – Rankowskie
62. Siekaczyński Józef – Osada
63. Słotwiński Edward – Zakościelne
64. Słotwiński Wacław – Zakościelne
65. Stec Jan – Osada
66. Stec Kalikst – Osada
67. Stec Wincenty – Osada
68. Surdacki Bolesław – Bęczyn
69. Surdacki Franciszek – Bęczyn – odzn. Krzyżem Walecznych
70. Surdacki Konstanty – ul. Wodna
71. Surdacki Władysław – poległ
72. Surdacki Władysław – ul. Wodna
73. Szociński Jan – Zakościelne
74. Tomaszewski Władysław – Rankowskie
75. Tracz Antoni – Rankowskie
76. Wiąckowski Stanisław – Mikuszewskie
77. Witek Ignacy – Zakościelne
78. Witek Piotr – Zakościelne
79. Wlaźlacki Jan – Rankowskie
80. Wlaźlacki Roman – Rankowskie
81. Wojtuszkiewicz Roman – ul. Wodna
82. Wojtuszkiewicz Zygmunt – Mikuszewskie
83. Wośko Antoni – Bęczyn – odzn. Krzyżem Walecznych
84. Wośko Błażej – Rankowskie
85. Wośko Ireneusz – Mikuszewskie
86. Wośko Józef – Osada
87. Wośko Stanisław – Zakościelne
88. Wośkowski Adolf – Osada
89. Wośkowski Mikołaj – Osada
90. Wyrostek Stefan – Bęczyn
91. Wyrostek Władysław – Bęczyn
92. Zdyb Jan – Osada
Źródło: Józef Gałkowski, Lista urzędowian – uczestników wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku, „Bractwo” 2004, nr 85, s. 4 i „Bractwo” 2006, nr 113, s. 6.
Wielki wkład w obronę ojczyzny latem 1920 r. wniosło ziemiaństwo. Warstwa ta miała stosunkowo największy wkład finansowy w organizację obrony państwa.
Na przykład właściciele ziemscy powiatu Janów Lubelski do 19 lipca dostarczyli 51 koni z uprzężą i siodłami dla kraśnickiego szwadronu jazdy majora Jaworskiego2. Młodzież z rodzin ziemiańskich masowo wstępowała do pułków jazdy. Każdy wstępujący do szwadronu ziemianin miał zwerbować dwóch ochotników z warstw ludowych3.
W wojnie udział wziął także Adam Piasecki, syn Antoniego Piaseckiego, właściciela Popkowic. Zwerbował dwóch chłopców ze wsi i wyekwipowani przez dziedzica Antoniego Piaseckiego udali się konno pod Lwów. Tam jako ochotnicy służyli w 14. Pułku Ułanów. Po zakończonej kampanii wszyscy trzej szczęśliwie powrócili, a Adam za zasługi wojskowe został odznaczony: „Gwiazdą Przemyśla”, orderem „Orląt Lwowskich”i Krzyżem Walecznych4.
Tadeusz Lechnicki, syn Marii z Hemplów, właściciel Skorczyc (od 1924 r.), w latach 1918–1919 dowodził konną baterią na froncie kowelskim. W kampanii 1920 roku, jako porucznik artylerii konnej, brał udział w wielu walkach i został ciężko ranny we wrześniu tegoż roku pod Hrubieszowem (przy przeprawie przez Bug stracił palce u lewej ręki). Jego starsi bracia, Kazimierz i Stanisław (obaj byli kawalerami), polegli w czasie wojny polsko-sowieckiej.
Jerzy i Jan Kochanowscy z Łopiennika byli ochotnikami w działaniach wojennych w latach 1918–1920. To właśnie po stryju Janie, ułanie oddziału kawalerii – słynnej „Jazdy Jaworskiego” – otrzymał imię syn Jerzego5.
Ludwik Nowakowski, właściciel Ratoszyna, w 1920 r. sformował oddział i ufundował działo dla wojska. Wziął udział w obronie Lwowa.
Wielu chłopców regionu urzędowskiego, uczniów gimnazjum w Kraśniku, na hasło obrony ojczyzny tworzyło oddziały ochotnicze do walki z wrogiem, m.in. I-szy Kraśnicki Ochotniczy Szwadron Jazdy pod dowództwem por. Władysława Trzaski-Jerzyńskiego.
Stanisław Żak z Leszczyny (ur. 1900 r.) zgłosił się jako ochotnik do udziału w wojnie polsko-bolszewickiej. Służył razem ze Stanisławem Przyłuskim z Dąbrowy w Pierwszym Pułku Szwoleżerów. Szlak bojowy tego Pułku to Pniówek–Zwodno–Lipsko–Burłowola.
W domu Żaków po powrocie Stanisława z wojny śpiewano taką pieśń:
Przyszły żołnierzu idź aż hen po Brody,
gdzie w szarej ziemi kwiecie wojska leży
Tam życie oddał swe szwoleżer młody,
Chluba i laur polskich żołnierzy.
Na skraju lasu wróg miał gniazdo swoje,
Przed jego okiem kawał równej niwy.
Chodźcie tu do mnie ja tu twardo stoję,
Nikt z waszych tutaj nie wyjdzie już żywy.
Jaki jest bystry lot szarej jaskółki,
Tak kawaleria rwała się do wroga.
Parły wciąż naprzód, aż trzy różne pułki,
Lecz twardych zuchów śmierć spychała sroga6.
W wojnie polsko-bolszewickiej wziął udział uczeń Gimnazjum Lubelskiego – Andrzej Cagara z Ewunina (ur. 1898 r.). Już w połowie lutego 1919 r. wraz ze szkolnymi kolegami uczestniczył w walkach na froncie litewsko-białoruskim. W dniu 19 kwietnia tego roku, z oddziałami gen. Stanisława Szeptyckiego, wkroczył do Wilna. W październiku 1919 r. jako poborowy został wcielony do 5. Pułku Piechoty Wojska Polskiego. Zatrudniono go w pułkowej kancelarii. W maju 1920 r. uczestniczył w zwycięskiej ofensywie na Kijów. Za oddaną służbę został odznaczony Krzyżem Walecznych. W czerwcu tego roku uczestniczył w ciężkich walkach na Wołyniu i pod miejscowością Równe został ranny. Jednak już jesienią brał udział w potyczkach z wycofującymi się oddziałami bolszewickimi. Następnie walczył z Litwinami podczas zajmowania Wilna przez I Dywizję generała Lucjana Żeligowskiego.
Przypisy:
1 Harcerze Lubelszczyzny w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920. Materiały do dziejów, pod red. S. J. Dąbrowskiego, Lublin 2009, s. 12.
2 „Ziemia Lubelska” 1920, nr 350, s. 5.
3 J. Szczepański, Społeczeństwo Polski w walce z najazdem bolszewickim 1920 r., Warszawa–Pułtusk 2000, s. 214.
4 Zarys historii majątku ziemskiego Popkowice Przedkościelne oraz rodu Piaseckich z nim związanych, oprac. Jadwiga z Piaseckich Galińska 1990 r.; T. i K. Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–1933, Poznań 1928, s. 22.
5 J. L. Kochanowski, Mój lipiec 1944, „Głos Ziemi Urzędowskiej” 2004, s. 36–40.
6 Słowa pieśni przypomniała pani Rozalia Bieliszczuk, siostrzenica Stanisława Żaka.
fot. Lista urzędowian poległych podczas I wojny światowej i w walkach o niepodległość Polski znajdująca się w kościele parafialnym w Urzędowie
fot. Józef Piłsudski w Święcicy, po jego prawej stronie siedzi Maria z Hemplów Lechnicka, nad nimi stoją: pisarz Melchior Wańkowicz i Tadeusz Lechnicki. Zdjęcie udostępnione przez pana Antoniego Kroha
fot. Stanisław Żak syn Piotra Żaka
fot. Nikodem Gozdalski