Głos Ziemi Urzędowskiej 2009

Zbigniew Zaporowski

Panorama polityczna Urzędowa w okresie międzywojennym

Preferencje polityczne mieszkańców Urzędowa w ciągu dwudziestolecia międzywojennego ulegały zmianie. Miasteczko i gmina w latach 20. XX wieku było silnym ośrodkiem ruchu ludowego reprezentowanego przez Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”. Ten okres dominacji ludowców skończył się ok. 1932 roku (istniało wtedy Stronnictwo Ludowe). Rozpoczął się czas prorządowego ugrupowania Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, innymi słowy wzrosły nastroje prorządowe. I, jak się wydaje, tak już zostało do końca epoki. Trzecim dużym nurtem politycznym, obecnym przez cały okres Drugiej Rzeczypospolitej, był ruch narodowy, zwany endecją (Związek Ludowo-Narodowy, od 1928 r. Stronnictwo Narodowe). Jednakże partyjne struktury organizacyjne były słabe i nie występowały przez cały omawiany okres. Inne nurty polityczne odgrywały marginalną rolę.

Potwierdzeniem siły ludowców były wybory parlamentarne i samorządowe. Wyniki wyborów do Sejmu Ustawodawczego w powiecie janowskim i gminie Urzędów podaje tabela 1.

Tabela 1. Wyniki wyborów do Sejmu Ustawodawczego w 1919 r. w powiecie Janów Lubelski i w gminie Urzędów

Listy wyborcze: PSL „W” – Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”; NBKW – Narodowy Bezpartyjny Komitet Wyborczy (endecja); PPS – Polska Partia Socjalistyczna; PSL „P” – Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”; LgJ – Lista gminy Janów (ugrupowanie lokalne); ŻKWO – Żydowski Komitet Wyborczy Ortodoksów.

Źródło: Statystyka wyborów do Sejmu Ustawodawczego, pod red. L. Krzywickiego, Warszawa 1921, s. 43 (tab. 23).

Jak więc widać, rząd dusz w Urzędowie sprawowało PSL „Wyzwolenie”, a jego przywódca – wielokrotnie przywoływany Błażej Dzikowski – uzyskał mandat poselski.

„Wyzwolenie” było mocno zakorzenione w Urzędowie, a także na terenie obwodu wyborczego nr 23 (Zamość, Biłgoraj, Janów, Krasnystaw); wpływy te sięgały jeszcze czasów działalności zaraniarskiej. Łącznie „Wyzwolenie” uzyskało 7 mandatów poselskich. Dużo mniejsze wpływy w Urzędowie uzyskali narodowcy. Nie mieli wybitnego lidera – Aleksander Goliński był raczej typem działacza kuluarowego. Tym niemniej liczba głosów w okręgu wystarczyła na wprowadzenie do Sejmu posła. Był nim wiceburmistrz Janowa Mikołaj Wojtan. Pozostałe listy otrzymały małe poparcie. Na uwagę zasługuje klęska PSL „Piast” w Urzędowie; mimo to w innych miejscowościach było lepiej, co spowodowało, że i oni w okręgu wyborczym nr 23 mieli swojego posła.

Janowskie władze administracyjne wskazywały na Janów, Kraśnik i Urzędów jako główne ośrodki polityczne w powiecie w latach 1919–1920. Liczbę czynnych działaczy i sympatyków obliczano na 100 narodowców i 100 ludowców z „Wyzwolenia”. Ci ostatni byli aktywniejsi nie tylko w kampanii wyborczej, lecz w tym czasie zorganizowali cztery zjazdy powiatowe: dwa w Janowie, po jednym w Kraśniku i Urzędowie; w Janowie powstało też biuro Stronnictwa¹.

Kolejne wybory parlamentarne w latach 1922 i 1928 potwierdziły mocne wpływy „Wyzwolenia” w Urzędowie, mimo że od 1926 roku w ruchu ludowym wyrósł nowy konkurent, mianowicie Stronnictwo Chłopskie bardzo dynamicznie działające na terenie powiatu janowskiego i sąsiednich. W Urzędowie jednak „Wyzwolenie” nadal dominowało. W 1928 roku B. Dzikowski po raz drugi uzyskał mandat poselski.

Jak wspomniano wyżej, partie nie miały struktur organizacyjnych, więc politykę uprawiano głównie na wiecach poselskich i innych. 31 maja 1925 r. w Urzędowie odbył wiec poseł PSL „Wyzwolenie” Stanisław Wrona; był w towarzystwie B. Dzikowskiego. 2 czerwca 1926 r. wiecował w Bobach poseł Sylwester Mazecki. Do Urzędowa wchodzili też ludzie z innych partii, także ludowych. 27 września 1925 r. w Popkowicach odbył nieudany wiec Stanisław Kot². 25 października 1925 r. z inicjatywy A. Golińskiego odbył się duży wiec narodowców. Zjawili się: poseł Michał Arcichowski, Józef Kanarowski – redaktor „Głosu Lubelskiego”, Zygmunt Stypułkowski – sekretarz ZLN z Lublina. Zebrani, w liczbie ok. 400 osób, w tym ludowcy z Dzikowskim na czele, w skupieniu słuchali sensownych wypowiedzi na temat budżetu państwa oraz celów ZLN. Jak zanotował starosta: „Pierwszy to jest wiec w Urzędowie, na którym zgromadzeni słuchacze słuchali mówców z zainteresowaniem i spokojem”³. Na innych bywało różnie. 28 lutego 1928 r. na wiecu przedwyborczym zorganizowanym przez BBWR doszło do polemiki między proboszczem ks. Wiktorem Jezierskim, a B. Dzikowskim. Ks. Jezierski (wiec odbywał się po nabożeństwie, stąd pewnie jego obecność) zarzucił ludowcom z „Wyzwolenia” egoizm i prywatę („sami złodzieje, szubrawcy, łajdaki”). Atakował też personalnie Dzikowskiego. Ten próbował kontrargumentować, ale jeszcze bardziej rozsierdził proboszcza. Ks. Jezierski wyjaśnił zebranym, że był w Warszawie u Marszałka Piłsudskiego i dowiedział się, że on popiera listę BBWR i trzeba na nią głosować⁴. Mimo takiej rekomendacji B. Dzikowski, jak wspomniałem, został jednak posłem.

Wyraźną zmianę nastrojów politycznych w Urzędowie, z wolna ewoluujących w kierunku prorządowym, uwidoczniły wybory do Sejmu w 1930 r., których wyniki podaje tabela 2.

Tabela 2. Wyniki wyborów do Sejmu w 1930 r. w powiecie Janów Lubelski i w gminie Urzędów

Listy wyborcze: BBWR – Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem; BLS – Blok Lewicy Socjalistycznej (Bund + Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy); BOPNŻ – Blok Obrony Praw Narodowości Żydowskiej; O-ŻNBG – Ogólno-Żydowski Narodowy Blok Gospodarczy; Centrolew – koalicja sześciu partii, w tym: PSL „Wyzwolenie”, PSL „Piast”, Stronnictwo Chłopskie, PPS, Chrześcijańska Demokracja, Narodowa Partia Robotnicza.

Źródło: Statystyka wyborów do Sejmu i Senatu z dnia 16 i 23 listopada 1930 roku, Warszawa 1935, s. 32 (tab. 1).

Jak więc widać, w powiecie janowskim największe poparcie zdobyła lista BBWR. Co prawda w Urzędowie było inaczej, tutaj opozycja fetowała zwycięstwo. Tym niemniej uzyskanie prawie ¼ głosów przez BBWR świadczyło o mocnym wejściu tego ugrupowania do Urzędowa. Po wyborach utworzono Gminny Komitet BBWR, na czele którego stanął miejscowy „energiczny i pracowity” nauczyciel Józef Kępiński. Jego zastępcą został „dobry samorządowiec” Piotr Pomykalski (wójt Urzędowa w latach 1931–1933). Do czołowych działaczy BBWR należeli m.in.: znany z działalności w Spółdzielni Mleczarskiej I. Gładkowski, sekretarz gminy Józef Niemiec oraz Adolf Pomykalski. W 1932 roku Komitet liczył 16 członków. Nie było to dużo, zważywszy, iż w Kraśniku w BBWR było 36 osób, w Zaklikowie 65, a w Modliborzycach aż 132⁵. Inną organizacją prorządową był Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet, kierowany przez nauczycielkę Stefanię Pękalską. Związek prowadził w szkole dożywianie dzieci w ramach ogólnopolskiej akcji „kropla mleka”. BBWR w powiecie janowskim prowadził dynamiczną działalność, która miała charakter mniej polityczny, bardziej gospodarczy. W latach 1932–1935 obyło się wiele wieców, konferencji i zgromadzeń w Kraśniku i w Janowie, w których uczestniczyli również członkowie BBWR z Urzędowa. I tak, 7 lutego 1932 r. w Janowie był zjazd Rady Powiatowej BBWR, na którym lokalny lider tego ugrupowania poseł Aleksander Jankowski wygłosił referat gospodarczy a następnie poinformował zebranych o parlamentarnej działalności BBWR. Ten schemat powtarzał się wielokrotnie. W tym samym roku 25 września w janowskim kinie „Wenus” wiecowali posłowie: Jankowski i Wincenty Kociuba; 5 dni później w Kraśniku wystąpił Jankowski. 18 marca 1934 r. w kinie „Wenus” Jankowski zorganizował zjazd powiatowy działaczy gospodarczych i społecznych BBWR; wzięło w nim udział ok. 400 osób z posłami Kociubą i Józefem Moczulskim⁶.

Tymczasem pozycja ruchu ludowego w powiecie i w Urzędowie w latach 1931–1935 uległa osłabieniu. Już wybory parlamentarne w 1930 roku wykazały niepokojące osłabienie jego wpływów wśród mieszkańców. Dalsze lata pogłębiły to zjawisko. Było to spowodowane mocnym wejściem BBWR do powiatu, ale też fatalnym doborem posłów ludowych pojawiających się w powiecie, którzy przede wszystkim nie przedstawili wyborcom alternatywy dla sanacji. Poza tym ludowcy byli mocno skonfliktowani między sobą.

W grudniu 1931 roku doszło do zjednoczenia ruchu ludowego w Polsce. Trzy partie ludowe: PSL „Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie oraz PSL „Piast” utworzyły Stronnictwo Ludowe. W realiach janowskich istniały w zasadzie tylko te dwa pierwsze ugrupowania, w Urzędowie natomiast – „Wyzwolenie”. 21 lutego 1932 r. w Potoku-Stany doszło do zjazdu zjednoczeniowego, na którym utworzono Zarząd Powiatowy SL z prezesem Stefanem Szymańskim na czele. Jego zastępcą został poseł Józef Mochniej, a skarbnikiem B. Dzikowski. Dzikowski cztery dni później zwołał w Urzędowie gminny zjazd zjednoczeniowy. Zjawiło się 45 osób. Zebrani utworzyli Koło Wioskowe SL. Jego prezesem został B. Dzikowski. Dzikowski wykazywał energię w tworzeniu struktur organizacyjnych SL w powiecie, m.in. w Polichnie, Dzierzkowicach. 14 maja 1933 r. został wiceprezesem ZP SL w Janowie⁷. 20 maja 1934 r. w Kraśniku odbył się zjazd SL z powiatu janowskiego z udziałem ok. 1000 osób. Ludowcy z Urzędowa tworzyli zwartą 200-osobową grupę z B. Dzikowskim na czele, mieli własny sztandar, towarzyszyła im 9-osobowa banderia konna⁸.

Jednakże był to już ostatni okres działalności Dzikowskiego w ruchu ludowym. Związał się z opozycyjną grupą w SL, która skupiała się wokół pisma „Polska Ludowa”. Generalnie jej celem była zmian polityki Stronnictwa w kierunku prorządowym. Ponieważ nie udało się tego zrobić, w obliczu wyborów parlamentarnych, które Stronnictwo postanowiło zbojkotować, działacze ci dokonali rozłamu, decydując się na samodzielną działalność. Dzikowski wystąpił z SL 17 lipca 1935 r. i natychmiast znalazł się w gronie kandydatów do Sejmu⁹. Nowa ordynacja wyborcza sprawiła, że kandydaci na posłów byli wybierani przez tzw. zgromadzenia okręgowe. Dzikowski, jako „popularny wśród ludności rolniczej wszystkich kierunków politycznych uzyskał w [janowskim – Z. Z.] Zgromadzeniu Okręgowym pierwsze miejsce jako kandydat na posła”¹⁰. Drugim był burmistrz Kraśnika Julian Pyz, początkowo typowany na pierwsze miejsce. Dzikowski, mimo wystąpienia z SL, nadal podtrzymywał kontakty z ludowcami. (Jego sytuacja była dość skomplikowana, bo, co prawda, opuścił Stronnictwo, lecz statutowe władze jeszcze go stamtąd formalnie nie usunęły; nastąpiło to dopiero po wyborach 6 października). Był 1 września na zebraniu SL w Słodkowie w gminie Brzozówka, jednakże nie uzyskał tam poparcia. Wybory sejmowe, które odbyły się 8 września 1935 r. przyniosły mu klęskę – uzyskał zaledwie 5729 głosów, podczas gdy J. Pyz zdobył zaufanie 12 152 wyborców i to on właśnie uzyskał mandat poselski (w 1938 roku ponownie został posłem)¹¹.

   Błażej Dzikowski

Dzikowski związał się z sanacją. Brał udział w prorządowej efemerycznej partii Kadra Działaczy Ludowych, następnie związał się z Obozem Zjednoczenia Narodowego. W 1937 roku był przewodniczącym Tymczasowej Rady Organizacji Wiejskiej Obozu w Janowie. Wśród jej członków widzimy także P. Pomykalskiego i Czesława Gajewskiego z Urzędowa. Ewolucja Dzikowskiego położyła kres wpływom SL w Urzędowie. Na początku 1937 roku istniało jeszcze na przedmieściu Zakościelne 20-osobowe koło, któremu prezesował Nikodem Gozdalski, jednakże była to struktura martwa, bowiem nie prowadziła działalności¹².

Trzecim nurtem politycznym w Urzędowie był ruch narodowy. Duże sukcesy notował w latach dwudziestych (wskazywano wcześniej na liczbę uzyskanych głosów w wyborach parlamentarnych). W Radzie Gminy w Urzędowie w 1927 roku było m.in. 2 endeków, 6 przedstawicieli „Wyzwolenia”. W innym miejscu przedstawiono działalność Stronnictwa Młodzieży Polskiej, będącego pod wpływem narodowców. Brak informacji o istniejących strukturach organizacyjnych, lecz nie ulega wątpliwości, że w powiecie janowskim były słabe¹³. Do zwolenników narodowców (janowskie władze administracyjne uważały go nawet za członka ZLN) należał ks. W. Jezierski. Jednakże w 1928 roku agitował za listą BBWR¹⁴. Liderem urzędowskich narodowców był A. Goliński, lecz nie miał on temperamentu polityka. Łatwo się zrażał niepowodzeniami i, jak się wydaje, nie był rozumiany w środowisku¹⁵.

Z pozostałych opcji politycznych kilka słów trzeba poświęcić komunistom. W Drugiej Rzeczypospolitej występowali oni jako Komunistyczna Partia Polski. W 1933 roku w Urzędowie istniała komórka (tzw. jaczejka) komunistyczna. 1 maja na przedmieściu Góry wywieszono transparent z napisem w języku polskim „Niech żyje zjednoczenie proletariatu K.Z.M.P” [Komunistyczny Związek Młodzieży Polski – przyp. Z. Z.] i z drugiej strony: „Niech żyje młodzież proletariacka – precz z wojną imperialistyczną”. Inny transparent pojawił się na przedmieściu Mikuszewskie z następującym tekstem: „Niech żyje rząd robotniczo-chłopski” i „Do PPS: żądamy ziemi od obszarników bez odszkodowania”¹⁶. W Janowskiem była struktura organizacyjna, zresztą rachityczna i nie występująca przez cały okres, pn. Komitet Dzielnicowy¹⁷. 13 stycznia 1934 r. siedzibę KD przeniesiono z Janowa do Urzędowa. Na jej czele stanął miejscowy murarz Julian Ambrożkiewicz. Jego działalność na tym stanowisku nie trwała długo, bowiem już 20–25 marca policja zlikwidowała KD a on sam został aresztowany¹⁸.

Dwudziestolecie międzywojenne było ważnym okresem w dziejach Urzędowa. Życie w niepodległym państwie, w którym funkcjonowały instytucje demokratyczne spowodowało wyzwolenie wielu inicjatyw kulturalnych, gospodarczych, oświatowych i politycznych. Umocniło postawy patriotyczne i obywatelskie mieszkańców Urzędowa. W pełni uwidoczniło się to w latach okupacji niemieckiej.

Przypisy:

 ¹          Archiwum Państwowe Lubelskie (dalej cyt. APL), Starostwo Powiatowe w Janowie Lubelskim (dalej cyt. SPJL), sygn. 4, k. .

²          APL, SPJL, sygn. 40, k. 65–66, 82–83.

³          Tamże, k. 105.

⁴          APL, SPJL, sygn. 3, k. 131.

⁵          APL, Urząd Wojewódzki Lubelski (dalej cyt. UWL), Wydział Społeczno-Polityczny (dalej cyt. WSP), sygn. 2099, k. 73.

⁶          APL, UWL, WSP, sygn. 1773, k. 8, 48, 56.

⁷          Tamże, k. 13.

⁸          APL, UWL, WSP, sygn. 1775, k. 32.

⁹          APL, UWL, WSP, sygn. 1776, k. 78.

¹⁰          Tamże, k. 87.

¹¹          Tamże, k. 88, 92.

¹²          APL, UWL, WSP, sygn. 1778, k. 15, 44–45.

¹³          APL, UWL, WSP, sygn. 199, k. 53; sygn. 2110, k. 8; szerzej zob. E. Maj, Narodowa Demokracja w województwie lubelskim w latach 1918–1928, Lublin 2002, s. 251, 288–289.

¹⁴          APL, SPJL, sygn. 3, k. 131.

¹⁵          T. Surdacki, Aleksander Goliński..., s. 6–8.

¹⁶          APL, UWL, WSP, sygn.1774, k. 42.

¹⁷          E. Horoch, Komunistyczna Partia Polski w województwie lubelskim 1918–1938, Lublin 1993, s. 52, 66–67, 149.

¹⁸          APL, UWL, WSP, sygn. 1782, k. 13, 22.