Marian Surdacki
W dniach 27–31 maja 2009 r. odbyły się w Krakowie centralne uroczystości jubileuszowe z okazji 400-lecia istnienia zakonu bonifratrów na ziemiach polskich. Najważniejszym punktem obchodów była konferencja naukowa Zakon Bonifratrów w Polsce – 400 lat posługi. Brało w niej udział około trzydziestu prelegentów z Polski i zagranicy. Całości obrad naukowych we wszystkich dniach konferencji przewodniczył prof. Marian Surdacki, kierownik Katedry Historii Opieki Społecznej KUL, współautor i redaktor całego zbioru wystąpień Bracia, czyńcie dobro. 400 lat Zakonu Bonifratrów w Polsce 1609– –2009, (opublikowanego w 2009 r. w Krakowie na okoliczność konferencji), stanowiącego dokument wyjątkowej wartości dla dziejów zakonu i polskiego szpitalnictwa. Wprowadzenie do wydawnictwa napisał jego redaktor. Ponadto w części wstępnej swoimi uwagami podzielili się: wybitny znawca problematyki zakonnej, prof. Jerzy Kłoczkowski, prowincjał Prowincji Polskiej Zakonu Szpitalnego św. Jana Bożego Franciszek Krzysztof Fronczak oraz prezydent miasta Krakowa prof. Jacek Majchrowski, który sprawował patronat nad jubileuszowymi uroczystościami.
Symboliczne było miejsce konferencji, nie tylko gdy chodzi o byłą stolicę Polski. Pierwsza część obrad odbyła się w siedzibie Polskiej Akademii Umiejętności przy ulicy Sławkowskiej 17, dokładnie w tym gmachu, gdzie wcześniej przez dwieście lat sprawowali posługę szpitalno-medyczną i duszpasterską w stosunku do słabych i chorych „dobrzy bracia”. Druga część obrad odbyła się w Auli Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wśród gości, którzy zaszczycili główne uroczystości byli m.in. brat Donatus Forklan – generał zakonu bonifratrów z Rzymu, ks. kard. Franciszek Macharski, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego prof. Karol Musioł oraz prowincjałowie wszystkich 23 zagranicznych prowincji zakonu i przełożeni 13 polskich konwentów. Kulminacją pozakonferencyjnych części obrad była uroczysta sesja Rady Miasta Krakowa pod przewodnictwem prezydenta prof. Jacka Majchrowskiego oraz Jubileuszowa Gala 400-lecia w Teatrze im. J. Słowackiego. Po oficjalnej części Gali odbył się Koncert Niedzicki Jana Kantego Pawluśkiewicza w wykonaniu Orkiestry Kameralnej Akademii Beethovenowskiej, przeplatany piosenkami tegoż kompozytora z Jackiem Wójcickim w roli solisty. Z okazji jubileuszu odprawiono również trzy uroczyste msze święte w kościele Bonifratrów, Bazylice Mariackiej i Katedrze Wawelskiej. Zwieńczeniem uroczystości był koncert Mała msza organowa b-dur Józefa Haydna w kościele św. Katarzyny, wykonany w 200. rocznicę śmierci kompozytora.
Gdy chodzi o wymienioną książkę, zawarte w niej artykuły dotyczące historii bonifratrów na ziemiach polskich pogrupowano w cztery działy tematyczne. Pierwszy z nich (Bonifratrzy a szpitalnictwo powszechne) otwiera syntetyczne ujęcie dziejów opieki społecznej i szpitalnictwa w kontekście europejskim i polskim autorstwa Mariana Surdackiego. Po nim następują artykuły dotyczące sieci i historii konwentów bonifraterskich w dawnej Rzeczypospolitej i Europie Środkowowschodniej. Część drugą (Początki zakonu bonifratrów w Polsce) wypełniają rozprawy ukazujące początki zakonu św. Jana Bożego w Polsce, w rzeczywistości w Krakowie. Znajdziemy w niej studia na temat powstawania zabudowań zakonnych oraz prezentację przedstawicieli słynnego rodu Montelupich z zaznaczeniem ich roli, jaką odegrali w tworzeniu pierwszej w Rzeczypospolitej placówki bonifratrów. Kolejny dział książki (Bracia miłosierdzia w Krakowie i innych miastach) zawiera opracowania i przyczynki do poszczególnych szpitali bonifraterskich na ziemiach polskich: w Łowiczu, Zamościu, Prudniku, Grodnie, Warszawie. Najbardziej luźny charakter posiada ostatni, czwarty dział (Wybrane postacie bonifratrów), w którym zebrano wspomnieniowe w większości szkice na temat ważniejszych, żyjących i działających w różnych czasach w Polsce, postaci bonifratrów. W książce przeważają artykuły naukowe znawców problematyki zakonnej, historii sztuki i architektury, Krakowa i relacji polsko-włoskich, badaczy dziejów szpitalnictwa i opieki społecznej. Jest też wiele esejów i artykułów o charakterze publicystyczno-wspomnieniowym autorstwa samych bonifratrów, lekarzy i dyrektorów szpitala św. Jana Bożego w Krakowie, jak też pracowników różnych instytucji naukowo-kulturalnych: Instytutu Pamięci Narodowej, muzeów, archiwów, czy redakcji czasopism.
Korzenie bonifratrów tkwią w szpitalu założonym w 1540 r. w Grenadzie przez pochodzącego z Portugalii a działającego w Hiszpanii Juana Ciudada, nazywanego za poświęcenie się służbie chorym – Janem Bożym. W 1586 r. otrzymali oni od papieża Sykstusa V zatwierdzenie jako laickiego zakonu, z wynikającym z czwartego ślubu obowiązkiem dożywotniej służby chorym. Szpital w Grenadzie, jak też cały zakon bonifratrów, bardzo szybko rozpowszechniony w całej Europie, zapoczątkowały instytucjonalną opiekę nad chorymi szczególnej kategorii – bo dotkniętymi chorobami umysłowymi. W dużym stopniu zmienili oni ponad tysiącletni wizerunek szpitala kojarzonego z przytułkiem na szpital, którego główną funkcją było leczenie i pielęgnacja chorych. W swojej koncepcji szpitala wyprzedzili więc bracia miłosierdzia o dwa wieki tendencje oświeceniowe, które zsekularyzowały i upaństwowiły opiekę społeczną i szpitalnictwo, nadając temu ostatniemu charakter infirmeryczno-leczniczy, a nie jak dotąd socjalno-opiekuńczy.
Bonifratrzy stanowili, jak na owe czasy, wyspecjalizowany zakon w szpitalnictwie i opiece społecznej nad chorymi, o których dbali we własnych szpitalach, ale też leczyli ich po domach. Prowadzili apteki i słynęli z ziołolecznictwa, opatrywali rannych, wprowadzali odpowiednią dietę podczas leczenia. Bracia otrzymywali gruntowne przygotowanie i wykształcenie lekarsko-pielęgniarskie, potrafili przeprowadzać skomplikowane operacje. Wielką rolę odegrali w okresie epidemii i powstań, a także niedostatku i klęsk, karmiąc przy konwentach głodnych i żebraków.
Wprawdzie zakon bonifratrów miał się składać z braci nie będących kapłanami, jednak w każdej ich placówce musiał być jeden, rzadziej dwóch kapłanów. W polskiej tradycji utrwaliły się trzy nazwy na określenie zakonu św. Jana Bożego: bonifratrzy, bracia miłosierdzia i bracia miłosierni. Doniosłość i humanitarność misji, jaką wyznaczył swoim współbraciom założyciel Juan Ciudad, która zobowiązywała ich do czynnego miłosierdzia w stosunku do cierpiącego bliźniego, doskonale odzwierciedla włoska nazwa zakonu fatebenefratelli, co dosłownie znaczy „czyńcie dobro bracia”. Nazwa ta, poprawniej brzmiąca w wersji polskiej, „bracia czyńcie dobro”, stała się wymowną wizytówką bonifratrów i mottem do tytułu prezentowanego tomu studiów.
Pierwsza placówka bonifratrów na ziemiach Rzeczypospolitej, utworzona w 1609 r. w Krakowie, była dziełem pochodzącego z Toskanii mieszczanina krakowskiego Waleriana Tamburini-Montelupiego. Jej fundację traktowano jako zadośćuczynienie za wyleczenie przez bonifratra Gabriela z Ferrary ciężko chorego króla Zygmunta III Wazy. Od tego czasu rozpoczął się dynamiczny rozwój bonifratrów w Polsce. Dzisiaj bonifratrzy funkcjonują i prowadzą szpitale lub inne domy opieki w 17 miastach z tym, że tylko Kraków, Zebrzydowice, Warszawa i Cieszyn to placówki posiadające staropolski, siedemnastowieczny, przedrozbiorowy rodowód.
fot. Referat wygłasza prof. Marian Surdacki
fot. Uczestnicy konferencji zwiedzają Wawel
fot. Prof. Marian Surdacki przewodniczy obradom
fot. W Katedrze Wawelskiej