Piotr Paweł Gach

Instytucje życia społecznego w Urzędowie w XIX wieku

Na przestrzeni długiego czasu trwania społeczności urzędowskiej ukształtowała się jej struktura, pewna organizacja, spójność. Powstały rozmaite formy życia społecznego, w których uczestniczyli jego mieszkańcy. Często określa się je jako struktury pośrednie, występujące między jednostką, rodziną, a państwem, jako instytucje społeczne, grupy celowe, organizmy, korporacje, stowarzyszenia, wspólnoty. Dla historyków struktura społeczna jest architekturą, zbiorem unoszonym przez falujący czas w określonych ramach geograficznych, biologicznych, technicznych. Niektóre struktury życia społecznego, religijnego, zawodowego, ekonomicznego, handlowego, żyją bardzo długo i stają się elementami stałymi dla nieskończonej liczby pokoleń. Wszystkie odgrywają rolę granic, ram i wymogów, w jakich rozwijało się życie. Niektóre okazały się kruche i nietrwałe (cechy rzemieślnicze, gildie kupców, arsenały-zbrojownie), a niektóre przetrwały do naszych czasów w zmienionych kształtach. Aby je dzisiaj należycie ocenić, poddać racjonalnemu osądowi, właściwie zmodernizować, musimy poznać historyczne okoliczności ich powstania i uwarunkowania funkcjonowania. Naszą uwagę kierujemy na wiek XIX, w którym powstało wiele instytucji istniejących współcześnie.

Bardzo dużo informacji o Urzędowie jako osadzie, jej mieszkańcach, a także o działających w nim instytucjach zebrał pod koniec XIX w. R. Przegaliński – autor hasła w wielotomowym „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (t. 12, s. 823–827), wydanym w Warszawie w 1892 r.

Autor ten podkreślił, że „Urzędów był niegdyś miastem obronnym, a obecnie jest osadą posiadającą: kościół i cmentarz, rynek, ulice i place”. Dalej wymienił ich nazwy i określił, w jakim są stanie: Podwalna, Placowa, Podstawna, Szewska, Kowalska i Krakowska – nie są brukowane. Przy tych placach i ulicach wznosiło się w 1899 r.: 4 murowane domy, 225 drewnianych, 3 dworskie, czyli donacyjne. Ponadto do miasta należał dom, w którym mieściła się szkoła elementarna, szopa na pomieszczenie narzędzi ogniowych [przeciwpożarowych]. Własny dom drewniany posiadał przytułek dla ubogich, w którym mieszkało 12 starców. Istniał też urząd gminny z „kasą wkładowo-zaliczkową” i stacja pocztowa. Funkcjonowały też trzy szynki, dzielące się dochodem propinacyjnym z donacją w Dzierzkowicach. Dawniej (autor podał rok 1566) do kasy miejskiej wpływały opłaty z takich instytucji, jak: postrzygalnia wełny, waga miejska, kramy i cechy rzemieślnicze. Podał też, że w tymże 1566 r. w Urzędowie istniało i działało: 25 piekarzy, 10 jatek rzeźniczych, 26 szynków (!), 20 szewców. Wszyscy rzemieślnicy byli stowarzyszeni w cechach odprowadzających określony podatek do kasy miejskiej, a który w 1566 r. wynosił ogółem 168 grzywien, 42 szelągi i 4,5 denara. Ponadto na terenach ciągnących się ku wsi Dzierzkowice urządzono wielki „zwierzyniec królewski”, w którym władcy polscy urządzali polowania. Nie podano niestety, ile pieniędzy dawali nasi królowie miastu na utrzymanie i zabezpieczenie terenów łowieckich.

Wspomniany już R. Przegaliński podał, że w roku 1899 działało w Urzędowie pięć cechów rzemieślniczych: szewski, garncarski, krawiecki, powroźnicki i tkacki. Dawniej istniał jeszcze cech rybacki, gdyż pod miastem znajdował się obszerny staw rybacki. Ówczesna gmina urzędowska składała się nie tylko z samej osady Urzędów z przedmieściami, ale z takich wsi jak: Boby, Majdan Bobowski, Kozarów, Skorczyce, Majdan Skorczycki (inaczej zwany Leszczyną), Popkowice, Ostrów, Ewunin, Moniaki, Majdan Moniacki, Wierzbica oraz z trzech kolonii: Białawoda, Mikołajówka, Kondratów. Prawie te same miejscowości co gmina tworzyły parafię urzędowską, za wyłączeniem wsi: Skorczyce, Leszczyna, Popkowice, Ostrów i Ewunin, które stanowiły odrębną parafię rzymskokatolicką w Popkowicach.

W ciągu całego XIX wieku stale wzrastała liczba ludności w gminie urzędowskiej. O ile w 1820 r. mieszkało w niej 1614 osób, w 1827 roku 1812, to w roku 1860 już 1925, a w 1883 r. doliczono się aż 2596 mieszkańców. Około 1899 r. liczba ludności ogółem wzrosła do 3017 (1578 kobiet, 1439 mężczyzn). Ponadto wśród stałej ludności było 7 prawosławnych i 242 Żydów, z których w 1860 r. mieszkała w Urzędowie zaledwie jedna rodzina. Jedną z głównych przyczyn rozwoju osadnictwa i wzrostu liczby ludności była rozprzedaż gruntów proboszczowskich i szpitalnych. Natomiast cała gmina urzędowska należała do starostwa z siedzibą w Dzierzkowicach, gdzie wznosił się zamek.

Udało się zebrać nieco więcej wiadomości o urzędzie pocztowym w Urzędowie i pracującym w nim personelu w interesującym nas okresie¹. Ekspedycję pocztową utworzono w Urzędowie w 1815 r., nadając jej kasownik numerowy „92” do kasowania przesyłek i rosyjskich znaczków pocztowych, wprowadzonych w obieg w Królestwie Polskim 15(27) marca 1858 r.². Zwierzchnikiem ekspedycji pocztowej w Urzędowie był ekspedytor, którego zakres obowiązków został określony w pierwszych latach działalności poczty Królestwa Polskiego, a następnie ogłoszony drukiem w 1817 r. Prawie do końca XIX w. nie uległ on większym zmianom. Ekspedytor przyjmował osobiście i wysyłał pocztę, prowadził sprawy finansowe, a w późniejszym okresie także sprzedaż kopert i znaczków pocztowych. Był też zwierzchnikiem niższych urzędników zatrudnionych w jego placówce (pisarz, sekretarz – buchalter, listonosz – poczthalter, konduktor, wagmistrz) i innych, określanych jako słudzy pocztowi (nie urzędnicy). Nadzorował wykonywanie ich obowiązków lub też sam je wykonywał (w przypadku braku wystarczającego personelu), a polegały one na wykonywaniu następujących czynności: przyjmowanie i wydawanie listów, przesyłek, paczek, przekazów pieniężnych, książek i gazet, wypełnianie księgi kasowej, druków urzędowych, sporządzaniu list przychodów i wydatków. Miał też zrobić wykaz sprzętów znajdujących się w budynku pocztowym (m.in. zegar, wagi, kasowniki) oraz wywieszać do publicznej wiadomości listę nadchodzącej korespondencji. Do obowiązków ekspedytora należało również zapewnienie bezpieczeństwa placówce, pracownikom i przesyłkom pocztowym³. Praca na stanowisku urzędnika pocztowego traktowana była jako przynosząca wymierne korzyści, zaszczyty, nagrody, odznaczenia, a nawet jako awans społeczny⁴. Typowym zjawiskiem było obsadzanie wszystkich stanowisk mężczyznami. Udało się ustalić następujące osoby pracujące w ekspedyturze pocztowej w Urzędowie w latach 1830–1906.

Personel urzędu pocztowego w Urzędowie w latach 1830–1906⁵

Franciszek Ulrich (pełne nazwisko Ulrich de Ulrichstal) pracował na poczcie jako ekspedytor (1830–1836). Mieszkał w Urzędowie (nie wiemy dokładnie od kiedy) przy ulicy Wodnej. Tutaj ożenił się z Katarzyną z Chruścielewskich i miał z nią dwóch synów: Franciszka (ur. 1 maja 1807 r.) i Leona Juliusza (1811–1885). Ten ostatni wziął udział w powstaniu listopadowym 1830–1831, wyemigrował do Francji i Anglii, gdzie zasłynął jako tłumacz dzieł Szekspira z języka angielskiego na polski⁶.

Wielu ze wspomnianych urzędników poczty w Urzędowie rozpoczynało swoją pracę w innych miejscowościach. Franciszek Kopczyński (ur. 1817) w 1833 r. ukończył czteroklasową szkołę w Radgoszczy. Wstąpił do służby cywilnej jako aplikant urzędu gubernialnego w Lublinie (1834), gdzie został zatrudniony jako pisarz (1835–1836), skąd przeniesiono go na ekspedytora poczty w Urzędowie (od 27 sierpnia 1836 r. do 30 czerwca 1837 r.). W latach następnych pełnił również obowiązki ekspedytora poczt w Kazimierzu Dolnym (1837–1838) i Zwierzyńcu (1839–1861).

Franciszek Pajer był w latach 1830–1831 pisarzem w biurze ówczesnego komendanta twierdzy Zamość, a po upadku powstania listopadowego pracował jako aplikant urzędu pogranicznego w tej samej miejscowości. Następnie został pisarzem ekspedycji pocztowej w Urzędowie (1834–1840), gdzie awansował na stanowisko ekspedytora (1840–1843), skąd przeniesiono go na takie samo stanowisko w Hrubieszowie (1843–1849).

Franciszek Chmielewski (ur. 1810) był pochodzenia szlacheckiego, od 1839 r. żonaty. Służbę pocztową rozpoczął w 1832 r. w Pułtusku jako listonosz. W 1833 r. został przeniesiony do urzędu centralnego w Lublinie, a następnie mianowany 18 czerwca 1839 r. ekspedytorem w Kraśniku (1839–1842). Zadania ekspedytora poczty w Urzędowie pełnił w latach 1843–1851.

Jan Certowicz pracował stosunkowo długi czas jako ekspedytor poczty w Urzędowie (1852–1871). Nie udało się ustalić więcej szczegółów z jego życia.

O Feliksie Zakrzewskim (ur. 1853, zm. w Urzędowie 1906) wiadomo tylko tyle, że pracował w ekspedyturze pocztowej w Urzędowie, gdzie zmarł i został pochowany na miejscowym cmentarzu⁷. Dotarcie do parafialnych ksiąg urodzin i zgonów przyniesie uzupełnienie brakujących danych w życiorysach pracowników poczty, a także z pewnością dostarczy nowych informacji.

Na zakończenie przypomnijmy, że w 1866 r. pocztę w Królestwie Polskim podporządkowano rosyjskiemu Ministerstwu Poczt i Telegrafów. Był to już zupełnie inny okres jej działalności, którym należy się zająć oddzielnie. Warto podjąć wysiłki, aby odnaleźć i odnowić rozmaite sprzęty i urządzenia pocztowe, które służyły przez wiele lat pracownikom i mieszkańcom Urzędowa: wagi i odważniki, stemple i kasowniki, skrzynki i kufry pocztowe, odznaki i ubrania służbowe, pojazdy do przewożenia przesyłek, a także inne utensylia, naczynia, szyldy, koperty i znaczki z odciśniętymi pieczęciami. Urzędów i jego mieszkańcy przeżyli wiele wojen, zniszczeń, kataklizmów, ale wierzę, że przynajmniej część wymienionych rzeczy ocalała, jest do odszukania i powinna zostać pokazana obecnym i przyszłym pokoleniom.

Przypisy:

¹ J. Gałkowski, Z dziejów poczty w Urzędowie, Urzędów 1994. W tej broszurze liczącej 32 strony, a wydanej przez Towarzystwo Ziemi Urzędowskiej i Rejonowy Urząd Poczty w Lublinie, brakuje danych o urzędzie pocztowym, które niżej zamieszczamy.

² Polskie znaki pocztowe, pod red. A. Łaszkiewicza i Z. Mikulskiego, Warszawa 1960, t. 1, s. 81 – kasowniki numerowe Królestwa Polskiego i wykaz ich według numerów.

³ T. Suma, Urzędnicy poczty Królestwa Polskiego 1815–1866. Próba charakterystyki zbiorowości, Warszawa 2008, s. 137.

⁴ Tamże, s. 107.

⁵ M. Czernik, Poczta Królestwa Polskiego w latach 1815–1851. Organizacja i dokumentacja działalności, Wrocław 1987, s. 637; T. Suma, Urzędnicy pocztowi w Królestwie Polskim 1815–1871. Słownik biograficzny, Warszawa 2005, s. 71 – Certowicz Jan, s. 73 – Chmielewski Franciszek, s. 152 – Kopczyński Franciszek, s. 219 – Pajer Franciszek, s. 288 – Ulrich (Ulrych) Fryderyk (a nie Franciszek), s. 305 – Zakrzewski Feliks.

⁶ A. Słowik, Losy urzędowian – powstańców 1830, „Głos Ziemi Urzędowskiej” 2007; J. Gałkowski, dz. cyt., s. 12, 22 podaje akt urodzenia Leona Juliusza Ulricha 25 kwietnia 1811 r. i zaznacza, że jego ojciec Franciszek miał wówczas 36 lat i był „poczmistrzem stacji urzędowskiej”.

⁷ J. Gałkowski, dz. cyt., s. 12 odnotowuje napis na jego nagrobku o śmierci 1 maja 1906 r. w wieku 53 lat, jako „urzędnik poczty”.

fot. Pojazd pocztowy z pierwszej poł. XIX w. na tle budynku poczty w Królestwie Polskim (wg. W. Polański, Znaki i marki pocztowe w Polsce w XVIII i XIX wieku (1780–1870), Kraków–Genewa 1922) oraz stemple i kasowniki pocztowe używane na terenie Królestwa Polskiego w pierwszej poł. XIX w. (wg. Polskie znaki pocztowe, red. A. Łaszkiewicz i Z. Mikulski, t. I, Warszawa 1960, s. 38, 44, 85)

fot. Godło pocztowe z 1842 r. (blacha noszona przez pocztylionów na kapeluszach)

fot. Godło pocztowe z 1858 r.
Obie ilustracje wg. A. Śnieżko, Dzieje godła pocztowego na pieczęciach Królestwa Polskiego, „Filatelista” 1960, s. 356)