Głos Ziemi Urzędowskiej 2008


 

Grażyna Michalska, Łukasz Michalski

z prośbą o przyjęcie dedykacji na ręce Władz Miasta Urzędowa, Towarzystwa Ziemi Urzędowskiej

oraz nieocenionej Pani Doktor Domiceli Pomykalskiej-Wośko

nieustępliwej w dążeniu do zachowania pamięci o dziedzictwie przodków

Unikalne fortyfikacje Urzędowajako część ponadregionalnego dziedzictwa sztuki militarnej

Miasto Urzędów założone w pocz. XV w. szczyci się reliktami szesnastowiecznych fortyfikacji. Dawny obwód obronny, nadal dobrze czytelny w terenie, z zachowanymi fragmentami wału i ziemnym rawelinem, stanowi nie lada atrakcję historyczną, naukową i turystyczną. Niniejszy artykuł stanowi część szerszego opracowania ukazującego nowożytne umocnienia urzędowskie na tle ówczesnej praktyki fortyfikacyjnej. Do analizy porównawczej posłużyły ufortyfikowane miasta wschodniej części Rzeczypospolitej, zabezpieczane przed tym samym wrogiem. Należy pamiętać, że fortyfikacje podlegały stałej modernizacji (w Urzędowie również), co stanowiło odpowiedź na postęp w dziedzinie środków natarcia. Charakterystyczną cechą dawnych założeń miejskich było rozrastanie się obwodu obronnego poprzez przebudowę oraz budowę kolejnych pierścieni. Powstawały w ten sposób miasta–twierdze, z zachowanymi do dzisiaj dziełami ars militaris – od średniowiecza do XIX w. Znakomity przykład takiego procesu stanowi rozszerzanie się fortyfikacji Lwowa, co dokumentuje archiwalny plan z 1774 r. ukazujący kolejne systemy fortyfikacji: • średniowieczne mury miejskie, w części obwodu podwójne, wyposażone w baszty i bramy, • obwałowania ziemne z bastejami (pierwsza modernizacja), • obwód bastionowy w typie starowłoskim (druga modernizacja); • kolejny, szeroko zakreślony obwód bastionowy z kompletnym systemem pogłębienia obrony (trzecia modernizacja). Oczywiście, wprawdzie królewski, ale znacznie skromniejszy, Urzędów nie osiągnął porównywalnej skali założenia, ani też nie posłużył się substancją murową, niemniej klasyczne zasady i tutaj były zrealizowane.

   Lwów, 1774 r., [w:] Histoire de Stanislas Jablonowski, oryg. Biblioteka Narodowa w Warszawie, kopia cyfrowa w pos. prywatnym

   Urzędów, rekonstrukcja umocnień w XVI w., opr. J. Teodorowicz-Czerepińska

  Przykład parkanu w obwodzie obronnym miasta, [w:] Pufendorf, Theatrum Europeum..., 1663 r., Biblioteka Narodowa w Warszawie, sygn. 25544

  Parkan obronny o konstrukcji sumikowo-łątkowej wg J. Bogdanowskiego. Zapewne podobne zastosowano w umocnieniach Urzędowa

Pierwotne umocnienia (etap pierwszy) obejmowały wielobok wałów ziemnych (z drewnianymi basztami, wieżami i bramami), od strony północnej oblany spiętrzonymi wodami rzeczki Urzędowianki; wałów wzmocnionych podwójnym pierścieniem przeszkód drewnianych: parkanem sumikowo-łątkowym z galerią strzelecką oraz palisadą. Miasto nie pretendowało do rangi twierdzy, umocnienia pozostały typowe dla fortyfikacji małych miast prowincjonalnych.

Ten rodzaj umacniania miast był dość powszechny z uwagi na szybkość i łatwość budowy oraz osiąganą zdolność do skutecznej obrony przed atakiem podjazdów tatarskich czy kozackich, które nie miały możliwości prowadzenia regularnego oblężenia.

W drugim etapie, na skutek rozpowszechnienia się artylerii zarówno w ataku, jak i w obronie, zaszła konieczność modernizacji umocnień urzędowskich. Dokonano tego przez pogrubienie wałów, ale przede wszystkim budowę nowoczesnych dzieł doby nowożytnej – bastionów – urządzeń rażących ogniem flankującym. Ziemne bastiony urzędowskie stanowiły zapóźnione i zniekształcone odwzorowanie tzw. szkoły starowłoskiej, co było zresztą dość typowe przy fortyfikowaniu miasteczek wschodnich prowincji Rzeczypospolitej (Brzeżany, Ostróg), a zarazem brak jest poza Urzędowem przykładów takiej miejskiej fortyfikacji na terenach Lubelszczyzny. Urzędowskie bastiony i fragmenty kurtyn, choć zachowane reliktowo, stanowią więc nie lada „rarytas” dla badaczy i miłośników sztuki militarnej. Jako przykład ilustrujący rozwiązania, gdzie stare fortyfikacje miejskie osłonięto od zewnątrz nowym bastionowym obwodem obronnym, pokazujemy np. kresowe założenia: Międzybórz i Ostróg. Są one przykładami najbardziej powszechnego sposobu modernizowania fortyfikacji miast, polegającego na tworzeniu nowych zewnętrznych obwodów obronnych, pozostawiając wewnątrz stare fortyfikacje tracące na znaczeniu. Jednakże, jak już wspomniano, modernizowano fortyfikacje miejskie także poprzez ich przebudowę. Miało to miejsce w przypadku braku terenów na wprowadzenie nowych obwodów, lub gdy o pozostawieniu wcześniejszej linii rozstrzygały naturalne obronne walory terenu. Modernizacja umocnień Urzędowa wpisuje się w ten przypadek.

  Urzędów, odtworzenie obwodu bastionowego, opr. Grażyna Michalska

  Międzybórz, plan miasta w umocnieniach, 1769 r., oryg. Narodowe Wojsk.-Hist. Archiwum w Moskwie, kopia w pos. prywatnym

  Ostróg, plan miasta, 1790 r., oryg. Narodowe Wojsk.-Hist. Archiwum w Moskwie, kopia w pos. prywatnym

Podczas gdy w Urzędowie pierwotne umocnienia zastąpiono unowocześnionymi, w przypadku Ostroga na historycznym planie widoczne są stare fortyfikacje miejskie – wał z bramami, bez urządzeń obrony flankowej, a poniżej poprowadzona jest nowa linia umocnień z wałem o znacznej miąższości, z elementami flankującymi w rodzaju bastei ziemnych.

Interesujący przykład rozwiązania fortyfikacji miejskich stanowią też Brzeżany. Skala dzieł obronnych w jakimś stopniu przypomina tu założenie Urzędowa. Na planie archiwalnym uwidocznione zostały dwa systemy (dwie szkoły) fortyfikacyjne. Miasto osłonięto wałem z bastionami o parametrach zbliżonych do szkoły starowłoskiej. Do miasta przylega zamek ufortyfikowany według zasad późniejszej szkoły nowowłoskiej. Widać znaczącą różnicę w wielkości i rozstawie bastionów. W umocnieniach miasta małe i szeroko rozstawione bastiony (długie kurtyny) są jedynie wzmocnieniem obwodu obronnego, natomiast odmienne wydatne bastiony zamku są już dominującymi elementami linii obronnej.

Etap trzeci kształtowania się obronnych elementów obwodu fortyfikacyjnego Urzędowa stanowiło wzniesienie ziemnego rawelinu (baterii) w pd. wsch. części miasta. Wydaje się, że było to monolityczne zewnętrzne dzieło ziemne (XVII w.), jakkolwiek nie można wykluczyć istnienia na osi podziemnego korytarza (tzw. poterny), łączącego rawelin z wnętrzem miasta, co bywało niemalże zasadą. Korytarz powinien być ostemplowany lub wzmocniony obmurowaniem. Tylko specjalistyczne badania terenowe mogą potwierdzić pierwotne występowanie poterny. Ciekawą analogię do takiego pogłębiania obrony stanowi duży rawelin w Berdyczowie.

  Plan fortecy berdyczowskiej, 1782 r., na którym oznaczono „baterię z ziemi usypaną po ataku”, oryg. Narodowe Wojsk.-Hist. Archiwum w Moskwie, kopia w pos. prywatnym

  Pozostałości nowożytnych umocnień Urzędowa na planie miasta z lat 1801–1804, opr. przez A. Meyera von Heldensfelda, oryg. Mapa Galicji Zachodniej, Archiwum Miejskie w Wiedniu, kopia cyfrowa w pos. prywatnym

  Brzeżany, plan fortyfikacji miejskich, 1755 r., Archiwum Państwowe w Krakowie, Dział kartografii, kopia w pos. prywatnym

 

Bateria urzędowska dzisiaj postrzegana jest już tylko jako nasłoneczniona łączka położona w pobliżu kościoła, ale pierwotnie był to istotny element obronny o specjalnym profilu, otoczony fosą, nastawiony na wzmocnienie obrony wjazdu do miasta z kierunku lubelskiego. Pokazana analogia może stać się podpowiedzią przy ewentualnych próbach odtworzenia historycznego dzieła obronnego.

Fortyfikacje królewskiego Urzędowa stanowią ważny element dziedzictwa kulturowego regionu. Świadczą o świetnej przeszłości – randze miasta i znajomości trendów europejskich w dziedzinie ars militaris. Zachowane pozostałości nowożytnych umocnień zasługują na pieczołowitą ochronę i popularyzację „dla podniesienia serc”. Wydawnictwa, imprezy, sesje naukowe poświęcone „wałom urzędowskim” – wszystko to świadczy, że urzędowiacy doceniają również i to oblicze swojej „małej Ojczyzny”, z którą identyfikacja jest przecież nieodzowna dla określenia własnej tożsamości.

 

 

|   Strona główna   |    Powrót   |    Do góry   |