Głos Ziemi Urzędowskiej 2007

Andrzej Słowik

Losy urzędowian – powstańców 1830 r.

Na łamach „Głosu Ziemi Urzędowskiej” wielokrotnie gościły artykuły poświęcone walce o niepodległość Ojczyzny. Jednakże niewiele miejsca poświęcono drugiemu wielkiemu powstaniu narodowowyzwoleńczemu w latach 1830–1831. Celem niniejszego tekstu jest nie tyle szczegółowe omówienie złożonej problematyki powstania listopadowego, lecz próba ukazania wkładu urzędowian w działania wojenne Królestwa Polskiego przeciw rosyjskiemu zaborcy oraz dalszych ich losów.

W pierwszej części zostanie przedstawiony zarys przebiegu powstania, zaś w drugiej ukazane sylwetki urzędowian biorących udział w tejże wojnie.

Wieczorem 29 listopada 1830 roku, z inicjatywy porucznika Piotra Wysockiego rozpoczął się marsz podchorążych ze szkoły oficerskiej ku centrum Warszawy. W tym samym czasie inna grupa spiskowców przeprowadziła szturm na Belweder, rezydencję księcia Konstantego. Książę jednak zdążył uciec z Warszawy. Powiódł się natomiast atak na arsenał. Tak zaczęło się powstanie listopadowe.

Po nocnych potyczkach rankiem dnia następnego Warszawa była wolna od Rosjan.

Wieść o wydarzeniach w Warszawie szybko dotarła do cara. Ksawery Drucki-Lubecki próbował uprosić cara o przestrzeganie konstytucji i puszczenie całego incydentu w niepamięć. Zabiegi dyplomatyczne polskiego księcia nie przyniosły jednak pokojowych rozwiązań. Car nakazał Polakom poddać się na łaskę i niełaskę. Taki obrót sytuacji popchnął do powstania także ludzi sceptycznie nastawionych do walki.

W Warszawie zebrał się Sejm Królestwa i ogłosił czyn Wysockiego powstaniem całego narodu. 25 stycznia 1831 roku zdetronizowano cara i ogłoszono niepodległość Królestwa. Oczywiście car nie przyjął do wiadomości, że nie jest już królem w Warszawie i wysłał swoją armię celem stłumienia buntu.

Pomimo początkowych sukcesów militarnych Polaków armia Rosyjska pod dowództwem Iwana Paskiewicza we wrześniu 1831 roku zdobyła Warszawę. Wydarzenie to przesądziło o klęsce powstania.

Wśród przyczyn upadku powstania należy wymienić przede wszystkim: przewagę militarną Rosji; obojętność innych państw Europy; niewiarę w sens walki wśród polskiego przywództwa politycznego i wojskowego; Sejm Królestwa nie zdobył się na reformy w sprawie chłopskiej.

Historycy oceniający powstanie wskazują na wiele negatywnych następstw tego zrywu. Jednak wyraźnie podkreślają, że pamięć o powstaniu listopadowym zagrzewała następne pokolenia do walki o odzyskanie niepodległości, uwieńczone sukcesem w 1918 roku.

Konsekwencją powstania było: zamknięcie polskich instytucji kulturalnych, zbudowanie w Warszawie cytadeli, ograniczenie samorządu Królestwa (likwidacja Sejmu), likwidacja polskiej armii (żołnierzy wcielono do jednostek rosyjskich), straty w ludziach, zniszczenia wojenne, konfiskata majątków, zsyłki na Sybir, konieczność ucieczki za granicę wielu Polaków.

Kampania z lat 1830–1831 nie objęła Urzędowa. Najbliższe działania wojenne miały miejsce kilkanaście kilometrów od naszej miejscowości. W kalendarium powstania odnajdujemy datę 16 kwietnia 1831 roku, kiedy to pułkownik Łagowski wyruszył z Chodla w kierunku Bełżyc, a Sierowski od Wronowa (tu miała miejsce jedna z potyczek powstańczych) przez Opole i Karczmiska w ciągu sześciu godzin przebył 30 kilometrów, osiągając o godz. 2200 17 kwietnia 1831 roku Kazimierz Dolny.

Chociaż działania powstańcze ominęły Urzędów, to urzędowianie znaleźli swoje miejsce w walce o odzyskanie niepodległości. W tym czasie znaleźli się w obrębie działań wojennych (studiowali lub pracowali w miastach) i to zapewne ułatwiło podjęcie decyzji o przystąpieniu do powstańców. Z całą pewnością możemy stwierdzić, że co najmniej pięciu urzędowian wzięło udział w powstaniu listopadowym. Są nimi:

Cieślicki Antoni – urodzony 3 czerwca 1803 roku w Urzędowie. „Ukończył szkołę pijarów w Opolu Lubelskim. Wstąpił do zakonu pijarów, w 1823 r. odbył nowicjat w Opolu i Łukowie. Od 16 września 1824 roku student Wydziału Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, w 1827 r. otrzymał stopień magistra. W latach 1827–1829 był nauczycielem matematyki w Piotrkowie, Radomiu, a także w warszawskiej szkole pijarów. W powstaniu podoficer artylerii, 14 września 1831 r. podporucznik 4. baterii artylerii pozycyjnej, 5 października 1831 r. przeszedł z Rybińskim do Prus. Poszukiwany przez władze carskie. Przybył do Francji w lutym 1832 r. i należał początkowo do zakładu w Awinionie. W lipcu 1832 r. prosił o przeniesienie do Tuluzy dla kontynuowania nauki. W czerwcu 1833 r. skierowany do Gueret, a stąd do Montpellier. 31 lipca 1833 r. otrzymał nominację na podporucznika artylerii w Legionie Portugalskim Bema. Mieszkał następnie w Bordeaux, gdzie 13 listopada 1836 r. został członkiem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. 31 lipca 1837 r. przystąpił do Braterskiego Związku Polaków w Bordeaux, a w listopadzie 1837 r. do Zjednoczenia. Pracował jako nauczyciel na pensji p. Seday. Zmarł 5 lipca 1838 r. w Bordeaux”1.

Dzikowski Adolf Piotr Kajetan – urodzony 29 czerwca 1813 r. w Urzędowie. „Student Wydziału Medycyny Uniwersytetu Warszawskiego (Gerber nie wymienia go). W powstaniu podporucznik 9. pułku piechoty liniowej, ranny pod Grochowem. Przybył do Francji w lutym 1832 r. i należał początkowo do zakładu w Bourges. Jako przeciwnik generała Bema wysłany 20 lipca 1833 r. do St-Gaultier w departamencie Cher, gdzie 18 września 1834 r. potępił Czartoryskiego. Od sierpnia 1835 r. w Paryżu. Przeniósł się do Nancy, w latach 1835–1838 studiował tam w Szkole Leśnictwa, korzystał ze stypendium Towarzystwa Naukowej Pomocy. W 1838 r. przyjęty do administracji lasów i wód w Paryżu jako urzędnik nadliczbowy. W 1839 r. w Paryżu przystąpił do Zjednoczenia. 1 października 1839 r. uzyskał prawo stałego pobytu dekretem nr 13 934. Został w 1839 r. strażnikiem generalnym w Bonnefontaine w departamencie Wogezów. W grudniu 1839 r. wyjechał z Paryża do Schirmel, a w lutym 1840 r. do Saarunon. Pracował u diuka de Gaillierac do czerwca 1862 r., potem przeniósł się do Nancy. W latach czterdziestych należał do Stronnictwa Wojskowego, a w 1844 r. był członkiem Zjednoczenia. W marcu 1846 r. przystąpił do aktu powstania krakowskiego. Ożenił się z Francuzką, dzieci nie miał. 15 września 1863 r. otrzymał naturalizację dekretem nr 16 397. Członek Stowarzyszenia Podatkowego. Zmarł 13 maja 1891 r. w Paryżu”2.

Przysuszyński Stanisław Jakub urodzony 1 maja 1807 r. w Urzędowie, jako s. Jana Przysuszyńskiego i Joanny z Batkowskich. Ochrzczony w kościele parafialnym w Urzędowie; chrzestnymi byli: Walenty Goliński i Marianna Krzeczowska. Przysuszyński kształcił się w Opolu Lubelskim w szkole pijarów. W 1825 r. odbył nowicjat u pijarów w Łukowie. 17 października 1826 r. zapisał się (numer albumu 2575/459) na Wydział Nauk i Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego, składając świadectwo dojrzałości. Z opłaty czesnego został zwolniony3.

„W 1828 r. nauczyciel szkoły wydziałowej pijarów we Włocławku. W 1829 r. w szkole wojew. pijarów w Łukowie, w 1831 r. jako nauczyciel w Łowiczu wstąpił do szeregów powstańczych. W latach przebywał 1832–1846 w Łukowie, a w latach 1847–1858 w Radomiu”4. Zmarł w maju 1858 roku.

Ulrich Franciszek urodzony 13 marca 1809 r. w Urzędowie, jako syn Franciszka Ulricha i Katarzyny z Chrościelowskich.

Szkołę średnią ukończył w Lublinie. 13 września 1827 r. zapisał się (numer albumu 2643/59) na Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, składając świadectwo dojrzałości. Wpłacił 100 złotych polskich czesnego. W rubryce stan i rodzaj zatrudnienia rodziców wpisał: „szlachcic, poczmistrz”5.

„Brat Leona. Pochodził z rodziny niemieckiej. Pełne nazwisko: Ulrich de Ulrichstal. Od 1828 r. studiował równocześnie na Wydziale Filozoficznym (oddział fizyczny). W 1830 r. uzyskał stopień magistra administracji. Uczestnik powstania listopadowego, doszedł do rangi porucznika. 22 stycznia 1831 r. podpisał adres do sejmu od woj. płockiego. W 1837 r. był podpisarzem przy Sądzie Pokoju w Szydłowcu. W 1839 r. przeszedł do adwokatury i był w latach 1839–1870 patronem przy Trybunale Cywilnym Guberni Lubelskiej w Lublinie, ponadto od września 1861 r. obrońcą przy Radzie Stanu z miejscem urzędowania w Lublinie. Był związany z powstaniem 1863”6.

Ulrich Leon Juliusz urodził się w Urzędowie 23 kwietnia 1811 r., jako syn miejscowego pocztmistrza Franciszka Ulricha (wówczas lat 36) i Katarzyny z Chrościelowskich. Uczył się w kolegium ojców pijarów w Opolu i w Lublinie. 13 września 1828 r. zapisał się na Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Studiował równocześnie na Wydziale Filozoficznym (oddział fizyczny). Gdy w listopadzie 1830 roku wybuchło w Warszawie powstanie 19-letni Leon wziął w nim udział, a po jego upadku wyjechał do Francji, dzieląc los 9 tysięcy żołnierzy i cywilów, którzy musieli emigrować z ojczyzny. Studiów nie ukończył.

„Na początku 1831 r. był współredaktorem, wraz ze Stanisławem Koźmianem, „Dziennika Gwardii Honorowej”. W kampanii 1831 r. uzyskał stopień podporucznika 5. Baterii Artylerii Lekkopieszej w Korpusie Sierawskiego i Ramorina. Został odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari. Brał udział w bitwie pod Międzyrzeczem i przeszedł granicę Galicji pod Rachowem. Po upadku powstania udał się w lutym 1832 r. na emigrację do Francji, gdzie poświęcił się studiom filologicznym języków starożytnych i angielskiego”7.

Na obczyźnie rozpoczął działalność literacką. Pierwszym znanym dziełem Leona Ulricha był dramat Powstańcy polscy 1833 roku. Za temat posłużyła nieudana wyprawa pułkownika Józefa Zaliwskiego, który w marcu 1833 roku z emigracji w Paryżu przez zabór austriacki przekroczył na czele zbrojnego oddziału granice Królestwa Polskiego.

„W 1832 r. mieszkał w Avignon i Lunel, w 1833 r. w Le Puy, w latach 1833–1837 w Agen, gdzie działał na rzecz Zjednoczenia Demokratycznego odłamu emigracji, ponadto, nawiązawszy kontakt z gaskońskim poetą Jaśminem, tłumaczył jego poezje. W 1838 i 1841 r. mieszkał w Anglii. W 1846 r. wystąpił ze Zjednoczenia i zgłosił akces do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. W 1848 r. działał z Józefem Wysockim i Józefem Feliksem Zielińskim i był jednym z organizatorów samopomocy koleżeńskiej dla zbiegów politycznych z Wielkiego Księstwa Poznańskiego”8.

We wrześniu 1848 r. przeniósł się do Krakowa. W latach 1848–1849 redagował z Aleksandrem Szukiewiczem w Krakowie dziennik „Jutrzenka” – świetnie redagowany i poczytny nie tylko w Krakowie i zachodniej Galicji, ale również we Lwowie i Galicji wschodniej9 („Jutrzenka. Czasopismo Polityczne” – pierwsze pismo wolne od cenzury, dziennik wydawany przez Aleksandra Szukiewicza, Teofila Lenartowicza i Leona Ulricha w Krakowie; wyszło 227 numerów od 21 III 1848 do 3 I 1849 r.10).

„W teatrze krakowskim wystawił bardzo dobrze przyjętą sztukę Chloroform. Wysiedlony przez władze austriackie wrócił do Francji i do końca życia mieszkał w Bordeaux, gdzie przez wiele lat był profesorem w liceum, po czym trudnił się handlem i zajmował pracą literacką. W 1856 podpisał akt odrzucający amnestię carską. W rękopisie pozostawił Powieści emigracyjne i utwory poetyckie. W 1830 r. wydał drukiem Poezje, w 1834 r. wiersz Powstańcy polscy w r. 1833, obraz dramatyczny, w tymże samym roku przetłumaczył z gaskońskiego i ogłosił w „Pielgrzymie Polskim” wiersz znanego przyjaciela sprawy polskiej, cyrulika B. J. Jasmina, Ptaki wędrowne, czyli Polacy we Francji, napisany na obchód 29 listopada 1833 r. Duży rozgłos zyskał Ulrich jako tłumacz (większość dramatów Szekspira, dzieła Plutarcha, Ksenofonta i wszystkie komedie Arystofanesa). Pozostawił w rękopisie Wspomnienia, cytowane przez Gadona, oraz powieść wierszem Ludmiła. Zmarł w Bordeaux11.

Kraszewski wydał w 1875 roku pierwsze w języku polskim wydanie zbiorowe dzieł Szekspira. Było w nim 20 dramatów przełożonych przez Ulricha. 12 pozostałych tłumaczyli Koźmian i Paszkowski. W 20 lat później – w 10 lat po śmierci Ulricha ukazało się drugie z kolei pełne wydanie dzieł Szekspira, tym razem wszystkich przetłumaczonych przez Leona Ulricha”12.

Bielecki w swojej książce wymienia jeszcze jednego Dzikowskiego – Antoniego. Jednakże w nocie biograficznej Antoniego Dzikowskiego nie ma daty ani miejsca urodzenia, w związku z tym nie ma podstaw, aby jednoznacznie stwierdzić, iż to dość popularne nazwisko związane jest z Urzędowem.

Udział w powstaniu pięciu (sześciu?) urzędowian (tylu udało się ustalić na obecnym etapie badań) stanowi znikomy odsetek spośród wszystkich powstańców. Jeżeli jednak weźmiemy pod uwagę fakt, iż z okolicznych miejscowości, mniejszych i większych od Urzędowa, nie było nawet tylu powstańców, to na pewno jest to powód do chwały. Duma wszelako zobowiązuje nas do świadomego poznawania i głoszenia dokonań patriotów tamtych lat. Umożliwili nam to Robert Bielecki i Rafał Gerber, opracowując życiorysy powstańców (także urzędowian) i zamieszczając je w swoich książkach. Dziś zaprezentowanie biogramów ułatwiają nam łamy „Bractwa” i „Głosu Ziemi Urzędowskiej”.

Przypisy:

1 Bielecki R., Słownik biograficzny oficerów powstania listopadowego, t. 1. Wydawnictwo TRIO. Warszawa 1995, s. 313.

2 Tamże, s. 409.

3 Gerber R., Studenci Uniwersytetu Warszawskiego 1808–1831. Słownik biograficzny. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1977, s. 399.

4 Tamże.

5 Tamże, s. 224.

6 Tamże.

7 Tamże, s. 225.

8 Tamże.

9 Tamże.

10    Wiosna Ludów w Królestwie Polskim. Organizacja 1848 roku, red. W. A. Djakow, S. Kieniewicz, W. Śliwowska. Wrocław – Warszawa – Kraków 1994, s. 189.

11    Gerber R., dz. cyt., s. 225.

12    Moch T., Leon Ulrich – Zapomniany?, „Głos Ziemi Urzędowskiej” 1991, s. 24.