Głos Ziemi Urzędowskiej 2007

Andrzej Słowik

Święty Antoni z Padwy z Dzieciątkiem

Wśród wielu obrazów znajdujących się w urzędowskiej świątyni możemy odnaleźć dzieła okazałe, bardzo piękne, o wysokich walorach artystycznych, ale też dostrzec malowidła skromne, przeciętne, bez malarskiego polotu. Jednakże przy każdym z nich warto się zatrzymać i poświęcić choćby krótką chwilę. Przedstawiają one Pana Jezusa, Matkę Bożą, świętych lub też różnorakie wydarzenia biblijne.

Na szczególną uwagę zasługują obrazy najstarsze, które były świadkami wielu epizodów, mniej lub bardziej znaczących w historii parafii. W ich wizerunki wpatrywali się wierni, modlili się i otrzymywali potrzebne łaski.

Pierwszym obrazem zaprezentowanym na łamach „Bractwa”1, choć zapewne nie najstarszym, jest wizerunek Świętego Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem. Namalowany farbą olejną na płótnie o rozmiarach 60 × 95 cm. Nie znamy nazwiska malarza ani warsztatu, w którym malowidło wykonano. Święty Antoni przedstawiony jest w habicie franciszkańskim. Na namalowany habit nałożona jest srebrna sukienka. Na obecnym etapie badań nie można stwierdzić, kto i kiedy tego dokonał. Pewne jest to, iż efektowną suknię obraz posiadał już w 1922 roku2. Na obrazie dominują barwy ciemne. W efekcie srebrna suknia i pozłacane ozdoby w górnej części dzieła oraz po prawej stronie świętego wyraźnie kontrastują z ciemną kolorystyką. Święty w lewej ręce trzyma lilię – symbol niewinności, a w prawej Dzieciątko Jezus jako Zbawiciela Świata. Antoni odznaczał się gorącą miłością do Pana Jezusa, stąd tak jest przedstawiany. Dzieciątko Jezus unosi prawą rączkę w geście błogosławieństwa. Na obrazie po prawej stronie można dostrzec stolik przykryty zielonym obrusem, a na nim księgę – symbol nauki. Posiada on też mały metalowy krzyżyk – wotum.

Obraz ten znajduje się w lewej nawie, zawieszony na ścianie po lewej stronie ołtarza bocznego. Na przestrzeni dziejów kilkakrotnie przenoszony z miejsca na miejsce w obrębie świątyni. Nie można też jednoznacznie stwierdzić, czy dzieło to było namalowane z przeznaczeniem do kościoła parafialnego czy też do niego przeniesione z innego z kościołów z terenu Urzędowa, które w XVIII i XIX wieku popadały w ruinę. Na różnorakie zmiany tyczące owego obrazu wskazuje fakt, iż płótno jest nieco mniejsze niż ramy. Także historycy sztuki twierdzą, iż obraz był przemalowany, natomiast określając czas jego powstania, wskazują koniec XVIII wieku3. Istotnych informacji dostarcza opracowanie Mariana Surdackiego Edukacja i opieka społeczna w Urzędowie XV–XVIII w.4. Profesor, opisując nowo powstały kościół murowany na zgliszczach drewnianej świątyni pw. Świętego Ducha i św. Leonarda (znajdował się on na terenie należącym obecnie do Zespołu Szkół Ogólnokształcących przy ul. Wodnej), konsekrowany 13 czerwca 1667 r., wskazuje, iż posiadał on dwa ołtarze: „[...] drugi, boczny, przenośny, z wizerunkiem św. Antoniego z Padwy”5. Data konsekracji owego kościoła skłania do postawienia pytania: Czy jest ona w jakikolwiek sposób związana z kultem św. Antoniego? 13 czerwca bowiem jest dniem śmierci świętego i jego wspomnieniem w kalendarzu liturgicznym. Na powyższe pytanie bez dalszych wnikliwych badań nie sposób odpowiedzieć. Opisywany kościół szpitalny Świętego Ducha w Urzędowie przetrwał ok. 100 lat. „Kościół szpitalny wzniesiony po »potopie« uległ zniszczeniu zapewne w trzeciej ćwierci XVIII w. wskutek spalenia. Na jego ruinach [...] został wystawiony następny”6. W opisie wizytacyjnym z 1801 r. ponownie odnajdujemy obraz św. Antoniego: „[...] natomiast przy drugim, bocznym, po prawej stronie ołtarza – obraz św. Antoniego”7.

Z wysokim prawdopodobieństwem należy stwierdzić, że prezentowany obraz św. Antoniego Padewskiego pochodzi z kościoła Świętego Ducha, a do świątyni parafialnej został przeniesiony najpóźniej tuż przed rozebraniem, nie później niż przed 1870 rokiem. Zakładając, że obraz z kościoła szpitalnego siedemnastowiecznego i osiemnastowiecznego to jeden i ten sam, to czas powstania należy przesunąć jeszcze o minimum 100 lat wstecz, na wiek XVII.

Życiorys św. Antoniego

Urodził się ok. 1195 r. w Lizbonie (Portugalia). Na chrzcie otrzymał imię Fernando. Po zdobyciu pierwszych nauk wstąpił do klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna. W roku 1219 został wyświęcony na kapłana. W 1220 roku podczas uroczystości przewiezienia do Coimbry relikwii pięciu męczenników franciszkańskich, którzy ponieśli śmierć męczeńską w Maroku św. Antoni został bardzo poruszony. Następnie przeniósł się do franciszkanów, przyjmując ich habit i zmieniając swoje chrzestne imię na Antoni. Pragnął pójść w ślady męczenników i dlatego udał się z posługą do Maroka, jednakże tam ciężko zachorował i musiał wracać do kraju. Burza spowodowała, że statek zawinął na Sycylię, św. Antoni zaś pojechał stamtąd na kapitułę generalną zakonu do Asyżu (1221 r.). Tu spotkał się ze św. Franciszkiem. Wkrótce św. Antoni dał się poznać jako wybitny kaznodzieja, więc ustanowiono go głównym kaznodzieją zakonu. Głosił Słowo Boże we Włoszech i Francji. Szczególnie rok 1230 był czasem intensywnej pracy kaznodziejskiej. Wtedy to św. Antoni przybył do Padwy i największą popularność kaznodziejską osiągnął w Wielkim Poście 1231 r. Wokół Antoniego gromadziły się tysiące wiernych, których on doprowadzał do nawrócenia i przemiany życia. Wyczerpany nadmierną pracą kaznodziejską zmarł 13 VI 1231 r. i został pochowany w kościele Matki Bożej w Padwie. 30 V 1232 r. papież Grzegorz IX kanonizował Antoniego, natomiast papież Pius XII ogłosił go w roku 1946 doktorem Kościoła8.

Kult św. Antoniego rozwinął się bardzo szybko. Ku czci świętego powstało wiele bractw i kilka zakonów. Św. Antoniego za swojego patrona uznają franciszkanie, siostry antonianki i antoninki, mieszkańcy Lizbony, górnicy, małżonkowie, narzeczeni, położnice, ubodzy. Wzywano św. Antoniego jako orędownika w przypadku bezpłodności, w sprawach rodzinnych, podczas zarazy bydła. Najbardziej jest dla nas znany jako patron ludzi i rzeczy zagubionych9.

Innym przejawem kultu świętego Antoniego w naszej parafii było nadawanie na chrzcie tego imienia dla swoich synów. Należy pamiętać, że szczególnie w wiekach ubiegłych, wybierając imię kierowano się głównie motywami religijnymi. Antoni było imieniem dość często nadawanym na chrzcie. W badanym przez prof. Surdackiego okresie 1690–1700 imię Antoni znalazło się w drugiej grupie imion najchętniej nadawanych. Sto lat później (1790–1800) stało się imieniem zdecydowanie bardziej popularnym, które nadano 36 chłopcom, co uplasowało go na drugim miejscu po imieniu Jan (39 chłopców)10.

Na przełomie wieków XX i XXI imię Antoni zupełnie nie cieszyło się powodzeniem. Od maja 1997 do marca 2007 roku imię to otrzymał zaledwie jeden chłopiec11.

Najbliższym ośrodkiem kultu jest Radecznica. Do Radecznicy pielgrzymowali pieszo także urzędowianie. Na pewno wielokrotnie wędrowali w okresie międzywojennym. „Szli na odpust do sąsiednich parafii i aż do Radecznicy. [...] w gromadzie 200–300 osób”12.

Znaczenie imienia Antoni – grec. Anthos – kwiat.

Przypisy:

1 „Bractwo. Pismo parafii św. Mikołaja w Urzędowie” 2006, nr 113, s. 1, 5–6.

2 Archiwum Archidiecezjalne Lubelskie. Akta Parafialne Parafii Urzędów. Rep. 60 IV b 228. Spis inwentarza Kościoła parafialnego w Urzędowie w 1922 r.

3 Galicka I., Rowińska E., Urzędów, [w:] R. Brykowski, E. Rowińska, Z. Winiarz (red.), Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 8, z. 9. Województwo lubelskie. Warszawa 1961, s. 36.

4 Surdacki M., Edukacja i opieka społeczna w Urzędowie XV–XVIII w., Lublin 2004, s. 220–223.

5 Tamże, s. 220.

6 Tamże, s. 222.

7 Tamże, s. 223.

8 Gorzandt A., ks., Mój święty Patron. Lublin 1988, s. 182–183.

9 Hołodok S., ks., Święty Antoni z Padwy, 2003.

10    Surdacki M., Chrzty w parafii urzędowskiej w XVIII wieku. „Głos Ziemi Urzędowskiej” 2006, s. 38.

11    „Bractwo. Pismo parafii św. Mikołaja w Urzędowie” (1997–2007).

12    Baca A., ks., Przejawy żywotności religijnej katolików wiejskich na przykładzie osady Urzędów. Lublin 1973, s. 223.