Głos Ziemi Urzędowskiej 2006

Zarys dziejów Dzierzkowic

Dzierzkowice mają bogatą przeszłość historyczną. Wieś istniała już na początku XIII wieku. Założycielem (w 1326 roku) miał być Dzierżysław (Dzierżek), od którego pochodzi nazwa miejscowości. Stanowiła prywatną własność możnego wówczas rodu Dzierżków. Potem przeszła w posiadanie królewskie. 13 lipca 1405 r. Dzierzkowice lokowane były na prawie magdeburskim (średzkim) przez króla Władysława Jagiełłę. Istniejący tu zamek – wzniesiony prawdopodobnie za Kazimierza Wielkiego – był siedzibą starostwa urzędowskiego obejmującego: Urzędów, Dzierzkowice i Księżomierz (klucz dóbr królewskich). Przy zamku istniał dwór zbudowany z drewna. Mieszkańcy sporadycznie znajdują jeszcze elementy budowli i jej wyposażenia.

Dzięki opiece władców polskich w XV i XVI wieku Dzierzkowice notowały swój największy rozwój. Tutejszy folwark należał do najbardziej rozwiniętych w królewszczyznach Lubelszczyzny. Szczególnie dobrze rozwinięte było młynarstwo, bartnictwo, budownictwo, gospodarka hodowlana i produkcja rolnicza.

W czasie potopu szwedzkiego spalone zostały gospodarstwa wybranieckie w Dzierzkowicach Łanowych oraz kościół parafialny w Boiskach. Z kronik historycznych dowiadujemy się również, że w XVI i XVII wieku w Dzierzkowicach miały miejsce antypańszczyźniane wystąpienia chłopów.

W latach 1551–1809 właścicielami Dzierzkowic byli starostowie urzędowscy. Jednym z pierwszych był książę Jerzy Słucki. W 1656 roku dobra dzierzkowickie z królewskiego nadania przeszły na własność Teodora Denhoffa, starosty i podkomorzego koronnego, a w roku 1771 otrzymał je Kajetan Potocki – rotmistrz chorągwi pancernej. Ostatni dziedzic Dzierzkowic Leopold Szczepański za udział w powstaniu listopadowym 1830 roku zesłany został w głąb Rosji (jego majątek przejął w posiadanie rząd rosyjski).

Po powstaniu listopadowym w roku 1835 Dzierzkowice nadane zostały generałowi T. Gejsmarowi, który zmarł bezpotomnie i został tu pochowany. Od 1892 roku dobra miała w posiadaniu baronowa Natalia Gejsmar, po czym w 1919 roku przeszły na własność państwa. W latach okupacji austriacko-węgierskiej (1915–1918) w Dzierzkowicach znajdował się posterunek żandarmerii austriackiej. Mieszkańcy Dzierzkowic przystąpili do działalności konspiracyjnej. We wsi powstał oddział Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Kierownictwo objął J. Wójtowicz. 2 listopada 1918 roku urzędowski oddział POW wraz z miejscowymi dokonał rozbrojenia Austriaków. Wieś była wolna od okupanta.

Pierwsza wojna światowa nie oszczędziła gminy. W lipcu 1915 roku trwały tu ciężkie walki między wojskami austro-węgierskimi i armią rosyjską. Atakowała wówczas IV Armia Austriacka. Wraz z nimi szła I Brygada Legionów J. Piłsudskiego. Pod datą 8 lipca żołnierz brygady zanotował: „Przechodziliśmy przez spalone wioski i o godzinie 11.00 weszliśmy do Dzierzkowic. Wieś ciągnęła się na 10 km i była doszczętnie spalona”. Do dzisiejszego dnia pozostały ślady tych morderczych zmagań – cmentarze wojenne, na których pochowano poległych żołnierzy austriackich i rosyjskich, a także Polaków siłą wcielonych do tych armii.

Trudne było życie mieszkańców Dzierzkowic po uzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Ogromnym wysiłkiem wieś została odbudowana po zniszczeniach wojennych. W okresie międzywojennym 1918–1939 aktywność dzierzkowian ujawniła się w działalności politycznej i społecznej. Silnie rozwinięty był ruch ludowy. Po utworzeniu w kraju Stronnictwa Ludowego, w Dzierzkowicach znalazło się wielu jego zwolenników. Prężnie działały Koła Młodzieży Wiejskiej R.P. „Wici”. Rozwijało się życie kulturalne. Młodzieżowe zespoły artystyczne prezentowały kulturę ludową. Działalność tą przerwał wybuch II wojny światowej.

We wrześniu 1939 roku w Dzierzkowicach nie było większych działań wojennych. 5 września miała miejsce walka powietrzna nad Dzierzkowicami. Polski myśliwiec zestrzelił dwa samoloty niemieckie. Jeden lotnik niemiecki został zastrzelony w czasie opadania na spadochronie. Dwaj inni po przesłuchaniu zostali skazani na karę śmierci za barbarzyńskie bombardowanie ludności cywilnej. Dnia 13 września oddział kawalerii niemieckiej został zaatakowany przez żołnierzy WP.

W Dzierzkowicach utrwaliła się okupacja niemiecka, która trwała 5 lat. W czasie II wojny światowej Dzierzkowice nie zostały zniszczone. W 1944 roku w wyniku walki stoczonej przez partyzantów BCh i AL z cofającymi się wojskami niemieckimi spalone zostały Dzierzkowice Podwody. Bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych część mieszkańców Dzierzkowic (20 rodzin w liczbie 89 osób) wyjechała na Ziemie Odzyskane.

Przystąpiono do odbudowy i rozbudowy Dzierzkowic. Wiele prac, głównie z zakresu infrastruktury, wykonanych zostało w czynie społecznym. Wybudowane zostały, między innymi, drogi o nawierzchni twardej, założono oświetlenie elektryczne. W późniejszych latach (1950–1980) wzniesiono szereg obiektów użyteczności publicznej m.in. ośrodek zdrowia, dom towarowy, bazy usługowe dla rolnictwa, szkoły, budynek Urzędu Gminy i wodociąg. W latach 70. z pracy w rolnictwie utrzymywało się 1548 mieszkańców wsi (53%). W Dzierzkowicach działało 785 indywidualnych gospodarstw chłopskich. Od 1973 roku Dzierzkowice stały się ponownie siedzibą władz gminnych.

Cmentarz żołnierzy rosyjskich i austriackich z okresu I wojny światowej w Wolskim Borze (fot. Marcin Gąsiorowski)

Pomnik żołnierzy poległych w I i II wojnie światowej (fot. Marcin Gąsiorowski)