Głos Ziemi Urzędowskiej 2005

Anna Wnuk

90. rocznica bitwy na polach popkowickich

W 2005 roku mija 90. rocznica bitwy na polach popkowickich, w ramach Drugiej Bitwy Kraśnickiej.

W latach 1914–1915 tereny ziemi urzędowskiej stały się areną zmagań dwóch armii zaborczych: austro-węgierskiej i rosyjskiej. Polscy rekruci walczyli po obydwu stronach.

Z okolic Popkowic na front powołano m.in.: Jana Sagana, Jana Węcławskiego i młynarza Stefana Kamińskiego ze Skorczyc, Stanisława Wójcika z Ewunina, Michała Bartoszka z Popkowic Księżych, Władysława Czuprynę z Popkowic, Andrzeja Sobańskiego, Stanisława Koślaka, Romana Mazurkiewicza z Ostrowa, Antoniego Zdybla z Leszczyny.

Przymus dramatycznej walki pod rozkazami ciemiężcy i szansa na wolność to dwa skrajne pojęcia, które mogły pojawiać się w sercach naszych rodaków. Walczyli i ginęli mężnie, a wielu z nich pozostało na zawsze w naszej ziemi, pochowanych w mogiłach zbiorowych. Nie można jednak zapominać, że tu oddali swoje życie także przedstawiciele innych nacji.

Pola uprawne, lasy, wsie zaadoptowano już w 1914 roku do działań wojennych, tworząc tak charakterystyczne dla wojny pozycyjnej okopy, zasieki i długie odcinki umocnień obronnych. Walki wrogich wojsk przyczyniły się do poważnych zniszczeń: spalenia Urzędowa, zniszczenia okolicznych wsi, obiektów gospodarczych, ograbienia folwarków należących do ziemian, rabunku i uszkodzenia świątyń.

W 1915 roku spalono dużą część wsi Ostrów, w tym dwór należący do rodziny Mazurkiewiczów.

Podczas pierwszej wojny światowej znacznie ucierpiał kościół parafialny w Popkowicach. Pociski różnego kalibru podziurawiły dach i ściany świątyni, szczególnie w 1915 roku. Kula armatnia dodatkowo rozbiła południową ścianę budowli i po przedostaniu się do środka zniszczyła część wyposażenia kościoła.

W dniu 2 lipca 1915 roku z dzwonnicy przy kościele Rosjanie zabrali 3 dzwony. Jeden z nich o imieniu „Bóg Ojciec”, wrócił szczęśliwie do parafii 2 sierpnia 1923 roku.

Mieszkańcy wsi stracili budynki gospodarcze, czyli stodoły, obory, spichlerze oraz domy mieszkalne. We wsi Zadworze zostało zniszczonych 37 posesji: 25 domów, 36 stodół, 47 obór, 32 spichrze, łącznie 91% zabudowy. We wsi Skorczyce zniszczono 31 posesji: 28 domów, 27 stodół, 44 obory i 29 spichrzy, łącznie 66% zabudowy. Równie duże straty ponieśli mieszkańcy Ewunina, gdzie ucierpiało 28 posesji: 19 domów, 23 stodoły, 26 obór i 25 spich-rzy, łącznie 64% budynków. W Ostrowie zniszczono szkołę, folwark i 49 gospodarstw: 38 domów, 40 stodół, 49 obór i 40 spichrzy, łącznie 53% zabudowy. Natomiast w Popkowicach 25 posesji poniosło straty: 19 domów, 25 stodół, 26 obór i 16 spichrzy, czyli 42% zabudowy.

Wydarzenia wojenne i straty ludnościowe i materialne powiększyły znacznie biedę panującą na wsi.

Walki na terenie ziemi urzędowskiej uwiecznił w swojej poezji Kazimierz Wierzyński1 w wierszu Popkowice:

„Tu ich wczoraj wytłukli. Strzęp jakiejś chałupy,

Droga i szczere pole – świadkowie rozstania.

Ni to bezkształtne bryły, rozwalone trupy

Leżą śmierdzące, wzdęte i nie do poznania.

W sczerniałych ranach muchy, wyprężone nogi,

Twarze zbrudzone ziemią i upiorne pozy.

Po dwu stronach gościńca – dwie z ciał ludzkich drogi:

Krzyż, co wyrósł na miejscu wstrząsającej grozy”.

Przy gościńcu, na granicy pół leszczyńskich, popkowickich i skorczyckich, Piotr Żak ufundował w 1921 roku drewniany krzyż. Upamiętniał on Konstytucję 3 Maja i Konstytucję Marcową z 17 marca 1921 roku, ale stanął w miejscu, gdzie toczyła się bitwa. Syn Piotra, Stanisław Żak opowiadał, jak wyglądał krajobraz po bitwie w lipcu 1915 roku: „...w lipcowym, upalnym słońcu leżało mnóstwo ludzkich ciał. Ludność miejscowa zwoziła je mozolnie do zbiorowej mogiły, a ciała żołnierzy austriackich i rosyjskich tak puchły, że pękały pasy wojskowe.”

W Ostrowie znajduje się zachowana mogiła zbiorowa żołnierzy poległych w tej bitwie. Usytuowana jest na północ od wsi, przy szosie Ewunin–Ostrów, po wschodniej stronie szosy. Pierwotnie położona była 20 m na północ, w polu przy stromym stoku. Dawniej stał na niej drewniany krzyż z metalową tabliczką z napisem. W 1995 roku szczątki kilkunastu żołnierzy przeniesiono na obecne miejsce, gdzie postawiono lastrykowy grobowiec (2 m na 1 m), z napisem: „Mogiła zbiorowa żołnierzy z I wojny światowej 1915 roku”. Za grobowcem ustawiono metalowy krzyż wysokości 2,5 m. W miejscu tym pochowano prawdopodobnie 10 żołnierzy rosyjskich i 5 austro-węgierskich (z 4. bośniacko-hercegowińskiego pułku piechoty), poległych w lipcu 1915 roku.

Również na cmentarzu w Popkowicach znajduje się częściowo zachowana kwatera wojenna z tego okresu. Położona jest w północno-zachodniej części cmentarza parafialnego. Pozostałością po kwaterze jest grobowiec z marmurowych płyt z napisem:

„Żołnierze

1915

A najdzielniej biją króle

A najgęściej giną chłopi,

Kładą miejscowi chłopi Roku Pańskiego 1958”.

Pochowano w tym miejscu 698 żołnierzy austro-węgierskich, m.in. z 4. bośniacko-hercegowińskiego, 9. i 45. pułku piechoty i 391 żołnierzy rosyjskich oraz 4 nierozpoznanych, poległych w sierpniu 1914 i w dniach 15–21 lipca 1915 roku.

Właściciele dóbr Popkowice ufundowali na pamiątkę tej tragicznej dla Polaków bitwy pomnik w parku dworskim (dzisiaj przed Domem Pomocy Społecznej w Popkowicach) z napisem:

„Nieznanym żołnierzom poległym w wojnie światowej, w bitwie austriacko-rosyjskiej

w Popkowicach, od 3 VII do 16 VII 1915 roku właściciele majątku Popkowice

Antoni i Jadwiga Piaseccy pomnik ten kładą”.

Na miejscu bitwy popkowickiej znajdowano różne przedmioty, m.in. „nieśmiertelniki” czyli miniaturowe znaki tożsamości walczących żołnierzy, elementy broni. Kilka z tych przedmiotów znalazło się na wystawie pt. „Wielka Wojna 1914–1918. Schlacht bei Kraśnik” w Muzeum Regionalnym w Kraśniku.

Wykorzystane materiały:

Księgi metrykalne Parafii Popkowice (1914 rok)

Dąbrowski M.: Cmentarze wojenne z lat I wojny światowej w dawnym województwie lubelskim. Lublin 2004.

Tompolski S.: Rolnictwo w gminie Urzędów w XX wieku. „Głos Ziemi Urzędowskiej” 2000, s. 97–103.

Wnuk A., Dzieje Parafii Popkowice – 600 lat historii. Urzędów 2004.

Przypis:

1 Po wybuchu I wojny światowej Kazimierz Wierzyński, wywodzący się z Drohobycza, wstąpił do Legionu Wschodniego. Ta ochotnicza polska formacja wojskowa, dowodzona przez Józefa Hallera, została rozwiązana po kilku tygodniach za odmowę przysięgi na wierność Austro-Węgrom.

W wyniku tego Wierzyński został wcielony w 1915 roku do armii austriackiej i skierowany na front. 7 lipca pod Kraśnikiem jego oddział został wzięty do niewoli i do stycznia 1918 roku poeta przebywał w obozie dla jeńców austriackich pochodzenia słowiańskiego w Riazaniu. Wiersz Popkowice powstał na bazie osobistych doświadczeń poety, który widział pole bitwy astriacko-rosyjskiej. Utwór ten należy do tomu Wielka Niedźwiedzica. Pierwodruk wiersza ukazał się w 1922 roku w 199 numerze „Kuriera Polskiego” wychodzącego w Warszawie.

Wykorzystane materiały: Wierzyński K.: Wybór poezji, wybór, opracowanie, wstęp Krzysztof Dybciak, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.

Krzyż przy gościńcu ufundowany przez Piotra Żaka (fot. Anna Wnuk)

Kwatera żołnierzy poległych w 1914 i 1915 r. w okolicy Popkowic na cmentarzu parafialnym w Popkowicach (fot. Anna Wnuk)

Pomnik przed Domem Pomocy Społecznej w Popkowicach upamiętniający bitwę austriacko-rosyjską w 1915 r. (fot. Anna Wnuk)