Głos Ziemi Urzędowskiej 2003

Stanisław Jop

Powiat urzędowski w przeszłości

Po zawarciu unii Polski z Litwą wzrosła ranga Lubelszczyzny, w tym również jej południowej części. Urzędów został zaliczony do znaczniejszych ośrodków miejskich. W drugiej poł. XV w. miały tu miejsce ziemskie zjazdy – sejmiki i sądy okręgowe. W tym czasie Urzędów stał się stolicą powiatu; wraz z ziemią łukowską i powiatem lubelskim wszedł, w 1574 r., w skład nowo utworzonego województwa lubelskiego. Przedtem tereny te, w ramach ziemi lubelskiej, stanowiły część województwa sandomierskiego1.

Jednak sejmiki wojewódzkie od 1532 r. odbywały się w Lublinie. Także sądy ziemskie woj. lubelskiego funkcjonowały w Lublinie i Łukowie. Sąd ziemski lubelski sądził osobno dla powiatu lubelskiego w Lublinie, osobno dla powiatu urzędowskiego w Urzędowie2.

Na czele powiatu stał starosta grodowy mianowany przez króla; do niego należała władza policyjna i sądownicza na tym terenie. Dotyczyła ona głównie najcięższych przestępstw: zabójstwa, rozboju na drodze publicznej, podpalenia, gwałtu, najazdu na dom3.

Tu trzeba jeszcze wspomnieć o tzw. starostach niegrodowych. Byli to tylko dzierżawcy dóbr królewskich. Dobra te, grupujące kilka czy kilkanaście folwarków, wsi, miast królewskich, nazywano tenutami lub starostwami niegrodowymi. Urzędów również stanowił od początku XV w. centrum takiego niegrodowego starostwa4.

Powiaty były ważne z tego względu, że w nich grupowała się szlachta, jedyna warstwa w państwie, która posiadała prawa obywatelskie5.

Granice powiatu urzędowskiego nie były stabilne. W 2. poł. XVI w. powiat urzędowski obejmował (S. Wojciechowski) 1028 km2 – 18,1% terytorium województwa6; w 2. poł. XVIII w. (S. Jop) – 3694,5 km2 – 34,6% Lubelskiego7. Ta różnica wynikała z przesunięcia granicy na północ. Tereny parafii: Opole (Lubelskie), Chodel, Ratoszyn, Wilkołaz, Niedrzwica, Bychawa, Wysokie przeszły z powiatu lubelskiego do urzędowskiego. Granice powiatów były sztuczne. Ponadto na południu powiat urzędowski został uszczuplony w wyniku I rozbioru Polski w 1772 r. Na rzecz Austrii przeszły tereny parafii Pniów i Wrzawy. Rozgraniczenie powiatów lubelskiego i urzędowskiego w XVI w. jest trudne. Długi czas do powiatu lubelskiego należały, jako enklawy, dwie parafie położone na południu: Biała i Goraj8.

Powiat urzędowski nie stanowił jednolitej jednostki geograficznej. Na północy usytuowana jest część Wyżyny Lubelskiej (Wzniesienia Urzędowskie, Kotlina Chodelska, Równina Bełżycka). Na południowym wschodzie znajduje się zachodni skraj Roztocza (Radzięcin, Goraj). Na południu rozciąga się część wschodnia Kotliny Sandomierskiej zwana Równiną Biłgorajską9.

Sieć rzeczna na terenie Wyżyny Lubelskiej i Roztocza jest słabiej rozbudowana. Na południu teren jest zasobny w wodę: Sanna – dopływ Wisły, jak i mniejsze rzeczki, dopływy Sanu: Złodziejka, Łukawica, Dębowiec, Biała, Trzebeszna, Branica, Branew. Nad Tanwią na południu rozciągają się również tereny bagienne10.

Na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu zalegają lessy, natomiast w dolinach rzek na południu przeważają gleby pochodzenia bagiennego11.

Zasięg lasów na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu został dość wcześnie ograniczony przez osadnictwo. Największym kompleksem leśnym, nie tylko w skali powiatu, lecz również województwa, była Puszcza Solska (nazwa współczesna). Znaczna jej część istnieje do dnia dzisiejszego12.

Pod względem gospodarczym powiat dzielił się na dwie strefy. W części północnej, na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu dominowało rolnictwo. Na południu, gdzie rozciągała się Puszcza Solska stosowana była gospodarka leśna: pszczelarstwo, eksploatacja lasu13.

Stosunki własnościowe w XVIII w., na rozpatrywanym obszarze, były zróżnicowane. Znacząca większość dóbr (91,2%) należała do szlachty, 6,3% do instytucji kościelnych, niecałe 2% (1,9%) do króla, zaś 0,6% to własność mieszana kościelno-szlachecka14.

Osiedla kościelne układały się głównie wzdłuż Wisły – tzw. klucz borowski; były to dobra kapituły sandomierskiej i krakowskiej oraz benedyktynów świętokrzyskich. Opactwo ojców cystersów w Koprzywnicy posiadało wsie na terenie parafii Zakrzówek15.

Na własność szlachecką składały się zarówno miejscowości należące do drobnej szlachty zagrodowej czy cząstkowej, jak również klucze dóbr magnackich16. W powiecie urzędowskim miejscowości należące do szlachty zagrodowej występowały sporadycznie w okolicy: Niedrzwicy, Bychawy, Targowiska i Potoku Wielkiego. Słabo reprezentowana jest także własność szlachty jednowioskowej. Większość posesjonatów posiadała po kilka wsi17.

Wśród wielkiej własności dominowała Ordynacja Zamojska. Należały do niej 3 miasta: Janów, Kraśnik, Goraj, ponad 70 osiedli (klucze: batorski, gorajski, janowski, kraśnicki, solski). Do większych właścicieli należy zaliczyć również Lubomirskich (2 miasta, 17 wsi – klucz opolski), Poniatowskich (miasteczka Józefów i Prawno oraz 9 wsi), Wisłockich (1 miasto i 7 wsi – dobra Frampol), Potockich (miasteczko Biłgoraj i 6 wsi), Steckich (klucz bychawski: miasteczko i 6 wsi), Joachima Morsztyna (klucz rachowski – miasteczko Annopol i 5 wsi)18.

Własność królewską w powiecie urzędowskim stanowiły: miasto Urzędów oraz wsie Dzierzkowice, Księżomierz; folwarki: Krzywie i Zalesie, ponadto wsie: Jarentowice i Kamień starostwa soleckiego; w końcu XVIII w. również wieś Branewka19.

Na omawianym obszarze funkcjonowały tworzone przez stulecia struktury wyznaniowe. Służyły one Polakom (parafie rzymskokatolickie), Rusinom (parafie grekokatolickie), Żydom (kahały). W XVIII w. ich sieć była już od dawna uformowana. Parafie rzymskokatolickie i kahały rozmieszczone były na terenie całego powiatu. Nieliczne (cztery: Otrocz, Branew, Biłgoraj, Sól) parafie grekokatolickie, tzw. unickie, znajdowały się na wschodzie20.

Powiat urzędowski w drugiej połowie XVIII w.

Parafie rzymskokatolickie obrządku łacińskiego w przeważającej większości należały do diecezji krakowskiej. Tylko dwie: Biłgoraj i Puszcza Solska na wschodzie wchodziły w skład diecezji chełmskiej. Warto dodać, że Urzędów i Chodel stanowiły stolice dekanatów21.

Parafie łacińskie, zważywszy, że grupowały prawie 90% (87,3%) mieszkańców (73 483 ludzi), spełniały zasadniczą rolę, głównie integracyjną. Ponadto, w ograniczonym stopniu, były przez władze państwowe wykorzystywane jako najniższe jednostki administracji państwowej. Przede wszystkim w ramach parafii sporządzano spisy podatkowe. Granice parafii nie były dostosowane do granic powiatów i województw22.

Powiat urzędowski mający ok. 3695,4 km2 powierzchni (zob. mapka) oraz prawie 85 000 (84 293) mieszkańców, zawierał 33 parafie o kompletnym obszarze oraz 7 części parafii. W liczbie tych ostatnich trzy (Borów, Rybitwy, Świeciechów) nieznacznie tylko wykraczały poza teren powiatu urzędowskiego i województwa lubelskiego; następne trzy (Chotcza Dolna, Solec, Zawichost) były prawie w całości usytuowane w sąsiednim województwie sandomierskim – w powiecie urzędowskim województwa lubelskiego każda z nich posiadała tylko jedno mniejsze lub większe osiedle. Miejscowości parafii Wąwolnica w większości były położone w powiecie lubelskim, zaś w powiecie urzędowskim znajdowała się tylko jedna wieś tej parafii. Należy więc uznać, że łączny obszar wymienionych 7 części parafii odpowiada przy zestawieniach statystycznych obszarowi 3 parafii. Powiat urzędowski zawierałby więc łącznie 36 parafii o określonym obszarze. Oprócz tego na terenie powiatu urzędowskiego znajdowały się 4 małe parafie filialne: Annopol (filia Świeciechowa), Janów (filia Białej), Księżomierz i Olbięcin (filie Dzierzkowic), nie zawsze wyodrębniane w źródłach – zasięg ich ograniczał się do miejscowości kościelnej23.

W liczbie 36 największą powierz-chnię posiadała parafia Biała z filią Janów – 416,7 km2, drugą dopiero parafia Opole z 1 wsią z parafii Chotcza Dolna (Jarentowice) – 195,8 km2 (bez tej wsi – ok. 180 km2), zaś trzecią Zaklików – 175,5 km2. Najmniejszy obszar należał do parafii Prawno – 24,8 km2. Przeciętna powierzchnia parafii w powiecie wynosiła ok. 100 km2 (102,6 km2). Najwięcej miejscowości zawierały parafie: Opole i Puszcza Solska – po 25; najmniej natomiast jednowioskowa parafia Kiełczewice. Przeciętnie każda parafia posiadała prawie 9 (8,8) miejscowości. Parafie o największym obszarze mieściły się na terenie Puszczy Solskiej24. Trzeba wymienić jeszcze wielkości skrajne i przeciętne w jednej kategorii wielkości: ilości dymów. Dymy to zagrody na wsi, domy w mieście. Do tego dolicza się obiekty gospodarcze i usługowe: młyny, browary, karczmy itp.25.

Parafia Biała z filią Janów posiadała największą ilość dymów – 1487 (bez Janowa – 1069), drugą w kolejności był Goraj – 854, trzecią Kraśnik – 773. Najmniej dymów znajdowało się na terenie parafii Prawno – 77. Przeciętnie na 1 parafię przypadało 377 dymów. Dymy te należały zarówno do Polaków, jak również Rusinów i Żydów26.

Parafia Biała z filią Janów miała w swoich granicach również największą liczbę ludności – 8912 (bez Janowa – 6260); następną w kolejności była parafia Kraśnik – 6195, trzecią Goraj – 4819; najmniej (486 mieszkańców) zamieszkiwało na terenie parafii Prawno. Przeciętna liczba mieszkańców parafii na terenie powiatu urzędowskiego wynosiła 2341 osób27.

Wymieniono powyżej wszystkich zamieszkujących na terenie parafii. Jeśli wziąć pod uwagę samych wiernych, to ich liczby w 40 parafiach (w tym również filialnych) przedstawiały się następująco. Najwięcej wiernych liczyła parafia Biała (bez filii Janów) – ok. 6100 (6167) i Goraj, ale już znacznie mniej – 4136; najmniej Annopol – 182, Olbięcin – 327, Prawno – 469. Przeciętnie na 1 parafię przypadało ponad 1800 (1837) wiernych28.

Nieliczne parafie ruskie należały do unickiej diecezji chełmsko-bełskiej dekanatu dubienieckiego: Otrocz (661 wiernych), Branew (267), Biłgoraj (400), Sól (809). Łącznie skupiały one 2137 wyznawców, 2,5% ludności powiatu. Średnia liczba wiernych w tych parafiach w powiecie urzędowskim wynosiła 534 (w całym województwie – 500)29.

Sieć kahałów w województwie lubelskim (zob. mapka), tak jak w całym państwie polsko-litewskim, formowała się w XV i XVI w., a ostatecznie w XVII stuleciu. W XVIII w. była ona już ustabilizowana. Żydzi zamieszkiwali prawie we wszystkich miejscowościach, zaś w większych skupiskach w osiedlach miejskich30.

Kahał to żydowska gmina samorządowa i wyznaniowa. Podrzędną jednostką był przykahałek, posiadający ograniczone uprawnienia i mniejszą liczbę członków. Na czele kahału stała wybierana na rok rada starszych (parnasim). Co miesiąc przewodniczył jej inny członek. Wyboru rady dokonywała komisja wyłaniania przez płacących podatki członków gminy. Zatwierdzał ją wojewoda poprzez swojego przedstawiciela. Obok tej rady działały komisje do spraw dobroczynności i podatków. Kahał powoływał również, posiadającego odpowiednie wykształcenie w zakresie religii mojżeszowej, rabina. Do niego należał nadzór nad życiem religijnym oraz edukacja młodzieży w zakresie wiedzy ogólnej, a przede wszystkim prawd wiary.

Rabin odgrywał dużą, może zasadniczą, rolę w społeczności. Kahał reprezentował interesy całej gminy żydowskiej wobec władzy państwowej i pojedynczych chrześcijan. Wewnątrz kahału rozsądzane były spory pomiędzy członkami gminy31.

Niemal wyłącznie w rękach żydowskich, oprócz handlu i rzemiosła, spoczywał obrót kapitałem. Kahały spełniały rolę lokalnych banków w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Zarówno instytucje kościelne, jak i szlachta czy magnaci, składali w kahałach sumy, od których pozyskiwany był odsetek (wyderkaf). Kahały również pożyczały pieniądze32.

W powiecie urzędowskim 8624 (10,2%) Żydów było skupionych w 12 gminach wyznaniowych: w Annopolu (Rachowie), Biłgoraju, Bychawie, Frampolu, Goraju, Janowie, Józefowie, Kraśniku, Modliborzycach, Opolu, Wysokiem, Zaklikowie. Przeciętnie 1 kahał skupiał 718 wyznawców religii mojżeszowej. Średnio 1 kahał przypadał na 308 km2 33.

W powiecie 77,3% wyznawców religii mojżeszowej skupionych było w osiedlach miejskich, a tylko 22,7% po wsiach; prawie w każdej z nich była jedna lub dwie rodziny żydowskie. Ci ostatni na ogół arendowali karczmy (objęli je w ciągu XVI i XVII w.), dzierżyli również browary i gorzelnie. Trudnili się produkcją i dystrybucją alkoholu, stając się często, zgodnie lub wbrew swej woli, narzędziem szlachty w eksploatacji chłopów. Poprzez karczmy bowiem dwór egzekwował monopole propinacyjne34. Kahały na terenie woj. lubelskiego w drugiej połowie XVIII w.

Żydzi w liczbie 6667 osób stanowili prawie 30% (29,9%) ludności miejskiej powiatu urzędowskiego w XVIII stuleciu. Pośród osiedli miejskich najwięcej ich było w Kraśniku: 2416 – 60% mieszkańców miasta. Znaczne ich skupiska stwierdza się w Biłgoraju – 624 (23,4%), Janowie – 572 (21,6%), Józefowie – 676 (55,3%), Modliborzycach – 351 (28,6%), Opolu Lubelskim – 436 (21,5%). Wyjątek stanowi właśnie Urzędów z około 2100 (2153) mieszkańcami i tylko 14 (0,6%) Żydami.

Wśród ludności wiejskiej Żydzi w liczbie prawie 2000 (1957) stanowili 3,4% populacji35.

Ludność i osiedla

Trudno dokładnie określić zmiany w zaludnieniu na omawianym terenie w okresie XVI–XVIII w. Wybiórcze badania na określonych obszarach Lubelszczyzny, jak i wstępne, pobieżne ustalenia dotyczące całego terenu pozwalają na wysunięcie pewnych wniosków.

Stan zaludnienia w 2. poł. XVI i XVIII wieku był zbliżony, z pewnym zastrzeżeniem. W XVI w. nie była jeszcze w całości zasiedlona Puszcza Solska. Zniszczenia w drugiej połowie XVII i pierwszej ćwierci XVIII w. dotknęły przede wszystkim tereny na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu. Zredukowany został areał uprawny, zmniejszyła się o jedną trzecią liczba zamieszkujących. W 2. poł. XVIII w. straty w zaludnieniu zostały wyrównane. Areał uprawny nie wszędzie osiągnął stan sprzed kataklizmów (braki ok. 10%)36.

Województwo lubelskie w dobie Sejmu Czteroletniego (10 689,1 km2) zamieszkiwało ponad ćwierć miliona (263 568) osób skupionych w 1127 osiedlach, w tym 47 osiedlach miejskich; 1 osiedle przypadało na 9,4 km2, gęstość zaludnienia wynosiła 24,6 mieszkańców/km2 37; mniejsza w XVI w.38.

Powiat urzędowski (3695,4 km2) skupiał 84 293 mieszkańców w 317 osied-lach, w tym 17 miejskich; 1 osiedle przypadało na 11,6 km2. Średnia liczba mieszkańców osiedla – 265. Średnia liczba mieszkańców na 1 km2 – 22,8. Na północy powiatu stwierdza się większe zagęszczenie, na południu (Puszcza Solska) mniejsze, znacznie poniżej 20 mieszkańców na km2 39.

W liczbie 17 osiedli miejskich najwięcej, ponad 4000 (4042) mieszkańców liczył Kraśnik, drugie co do wielkości po Lublinie (ponad 10 000 mieszkańców) miasto w województwie; najmniejsze miasteczko Boża zamieszkiwało tylko 126 osób; średnia mieszkańców na 1 osiedle miejskie powiatu – 1310. Pięć osiedli miejskich powiatu, prawie 30% (29,4%) ogólnej liczby 17, zamieszkiwało od 2000 do 3000 mieszkańców (zob. tab. 1)40.

Nie bez znaczenia jest zagęszczenie sieci miejskiej do parafialnej. W Urzędowskiem na 1 osiedle miejskie przypadały ponad 2 (2,1) parafie41.

Powiat zawierał 300 osiedli wiejskich. Ich zróżnicowanie (w odsetkach) na terenie województwa lubelskiego prezentuje tab. 242.

Średnio osiedle wiejskie liczyło w skali województwa 181 mieszkańców (pow. lubelski – 184, pow. urzędowski – 207, ziemia łukowska – 148). W ziemi łukowskiej była najmniejsza średnia osiedla wiejskiego oraz największy odsetek wsi, prawie 40% (39,1%) w granicach 100–200 osób. W powiecie urzędowskim natomiast największa średnia osiedla wynosiła 207; stwierdza się ponadto wartości krańcowe: aż 17,3% osad drobnych do 25 mieszkańców, ale też 11,0% (33 wsie) w granicach 400–1000 mieszkańców;

ponadto 4 wsie (1,3%) liczyły od 1000 do 2000 osób. Ta ostatnia kategoria występuje tylko w powiecie urzędowskim43:

1. Sól – 1491 mieszkańców na terenie łac. parafii Puszcza Solska,

2. Godziszów – 1334 mieszkańców (parafia Biała),

3. Dzierzkowice – 1260 mieszkańców (parafia Dzierzkowice),

4. Krzemień – 1152 mieszkańców (parafia Biała)44.

Ponadto większe wsie w tym powiecie to:

5. Zdziłowice – 928 mieszkańców (parafia Batorz),

6. Chrzanów – 828 mieszkańców (parafia Goraj),

7. Wierzchowiska – 970 mieszkańców (parafia Modliborzyce),

8. Potok Wielki – 850 mieszkańców (parafia Potok Wielki)45.

Można dodać, że w powiecie lubelskim największą wsią były Karczmiska – 926 mieszkańców, zaś w ziemi łukowskiej – Role (730 mieszkańców)46.

Po utracie niepodległości na terenie powiatu urzędowskiego tworzono różne struktury.

W 1796 r. w ramach tzw. Galicji Zachodniej utworzono cyrkuł józefowski. Cyrkuł (odpowiednik powiatu) objął dawny powiat urzędowski. Stan ten trwał do 1803 r., wówczas cyrkuł józefowski połączono z cyrkułem lubelskim47.

W okresie Księstwa Warszawskiego (1809–1813) powołano powiat kraśnicki; objął on większość dawnego powiatu urzędowskiego, w ramach departamentu (odpowiednik województwa) lubelskiego48.

W Królestwie Polskim tzw. Kongresowym (1815–1830) departamenty zostały zastąpione przez województwa. Do województwa lubelskiego należał dalej powiat kraśnicki, jak również nowy powiat janowski (1816–1844). Do tego ostatniego weszły południowe tereny dawnego powiatu urzędowskiego49.

Po powstaniu listopadowym nastąpiły zmiany w nazewnictwie. Na podstawie rozporządzenia z 1837 r. województwa przemianowano na gubernie50.

W latach 1845–1866 prawie cały powiat urzędowski należał do powiatu janowskiego. Kraśnik przestał być stolicą tej jednostki administracji państwowej51.

Zmiany nastąpiły również po powstaniu styczniowym; w 1867 roku powołano powiat ze stolicą w Biłgoraju52. W latach 1867–1912 większość dawnego powiatu urzędowskiego obejmowały powiaty: janowski i biłgorajski. Ten stan, przy pewnych zmianach granic, funkcjonował w latach 1912–191553 oraz 1915–191854.

W Polsce Niepodległej, ściślej w latach 1919–1938, funkcjonowały powiaty ze stolicami w Biłgoraju i Kraśniku; Janów należał do powiatu kraśnickiego55.

W czasie okupacji niemieckiej wykazywane są powiaty: kraśnicki i biłgorajski56.

W okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej do 1954 roku należy odnotować dalej powiaty: biłgorajski i kraśnicki57.

W 1954 r. miała miejsce tzw. reforma administracyjna. Na miejsce gmin wprowadzono mniejsze gromady58; tu trzeba dodać, że ten eksperyment się nie sprawdził, gminy przywrócono w 1973 r.59.

W tymże 1954 r. zwiększono też liczbę powiatów, utworzono nowe ze stolicami w Opolu Lubelskim i Bychawie; przywrócono powiat z siedzibą w Janowie Lubelskim60.

W 1975 r. dokonano nowych zmian. Wprowadzono dwustopniowy podział administracyjny; zwiększono liczbę województw w państwie, zlikwidowano powiaty61.

W 1998 r. przywrócono trójstopniowy podział administracyjny, zmniejszono liczbę województw, do stanu mniej więcej sprzed 1975 r., przywrócono powiaty. Postanowienia te wprowadzono 1 stycznia 1999 r. W ramach województwa lubelskiego, na terenie dawnego powiatu urzędowskiego, funkcjonują powiaty ze stolicami w Kraśniku, Janowie Lubelskim oraz Biłgoraju62.

Przypisy:

1 S. Wojciechowski, Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI wieku. Warszawa 1966, s. 22; J. Kliszewska. J. Goliński, Starostowie urzędowscy od XV do XVIII wieku. Urzędów 1994, s. 5.

2 S. Wojciechowski, Województwo lubelskie..., s. 27, 28; W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz. Lublin 1977, s. 36, 37.

3 J. Kliszewska, J. Goliński, Starostowie urzędowscy..., s. 5.

4 Tamże, s. 6–34.

5 S. Jop, Ludność województwa lubelskiego w okresie Sejmu Czteroletniego. Struktura zasiedlenia. Zróżnicowanie narodowościowo-wyznaniowe. Lublin 1997 (maszynopis), s. 4; por. S. Wojciechowski, Województwo..., s. 28; S. Jop, Rozmiary jednostek administracji państwowej i gmin wyznaniowych (parafie rzymskokatolickie i greckokatolickie, kahały) na terenie woj. lubelskiego w ostatniej ćwierci XVIII w., [w:] „Rocznik Lubelski”, t. XVI, 1973, s. 105–141.

6 S. Wojciechowski, Województwo..., s. 26.

7 S. Jop, Rozmiary..., s. 106; tenże, Ludność województwa..., s. 4.

8 S. Wojeciechowski, Województwo..., s. 24–26, 29, 40, 43 i zał. mapa; S. Jop, Rozmiary..., s. 107–110 i zał. mapa.

9 S. Wojciechowski, Województwo..., s. 17, 18; S. Jop, Ludność województwa..., s. 2, 3.

10 S. Wojciechowski, Województwo..., s. 18–21; S. Jop, Ludność województwa..., s. 3.

11 S. Wojciechowski, Województwo..., s. 17, 18; S. Jop, Ludność wo-jewództwa..., s. 2, 3.

12 S. Wojciechowski, Województwo..., s. 21, 22; S. Jop, Ludność województwa..., s. 3, 4.

13 S. Wojciechowski, Województwo..., s. 17, 18, 22; W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju..., s. 37; S. Jop, Ludność województwa..., s. 3, 4, 14–16.

14 S. Wojciechowski, Województwo..., s. 32, 33; L. Müllerowa, Stosunki własnościowe w województwie lubelskim w drugiej połowie XVIII wieku [w:] „Roczniki Humanistyczne”, t. XXXV, 1987, Lublin 1987, s. 317–322 mapa.

15 L. Müllerowa, Stosunki własnościowe..., s. 319.

16 Tamże, s. 319, 320.

17 Tamże, s. 320.

18 Tamże, s. 320, 321.

19 Tamże, s. 319.

20 S. Jop, Ludność województwa..., s. 8–14; tenże, Rozmiary..., s. 106–135.

21 S. Jop, Ludność województwa..., s. 5, 8; tenże, Rozmiary...,

s. 106–119.

22 S. Jop, Ludność województwa..., s. 8; tenże, Rozmiary..., s. 105, 108, 109, 117.

23 S. Jop, Ludność województwa..., s. 4; tenże, Badania nad demografią województwa lubelskiego (XVI–XVIII wiek), Lublin 1993 (maszynopis), s. 14; tenże, Rozmiary..., s. 108–110.

24 S. Jop, Rozmiary..., s. 108–110.

25 Por. K. Buczek, Mapa województwa krakowskiego z doby Sejmu Czteroletniego (1788–1792). Źródła i metoda, Kraków 1930, s. 13 n.; tenże, Dzieje kartografii polskiej od XV do poł. XVIII w. Zarys analityczno-syntetyczny, Wrocław 1963, s. 80–91; S. Jop, Ludność na terenie parafii Ostrów Lubelski w ostatniej ćwierci XVIII wieku [w:] Przeszłość demograficzna Polski. t. 6, Warszawa 1973, s. 56, 57 i przyp. 14.

26 S. Jop, Rozmiary..., s. 110.

27 Tamże, s. 110, 111 tab. 1.

28 Tamże, s. 117–119.

29 Tamże, s. 121–124.

30 Tamże, s. 124–135; tenże, Ostrów Lubelski w XVII–XVIII wieku [w:] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, red. R. Szczygieł, Lublin–Ostrów Lubelski 1998, s. 82, 83, 85–90; tenże, Ludność województwa..., s. 9, 10.

31 M. Schorr, Organizacja Żydów w Polsce, Lwów 1899, s. 24–45; tenże, Stanowisko prawne i ustrój Żydów w Polsce, t. 1, Warszawa 1939, s. 10; A. Leszczyński, Sejm Żydów Korony 1623–1764, Warszawa 1994, s. 45–99; S. Jop, Ostrów Lubelski w XVII–XVIII wieku, s. 83–90; tenże, Taryffa głów żydowskich w województwie lubelskim z 1778 roku [w:] Religie, edukacja, kultura. Księga pamiątkowa dedykowana prof. Stanisławowi Litakowi, Lublin 2002, s. 143.

32 S. Jop, Rozmiary..., s. 124; tenże, Ostrów Lubelski w XVII–XVIII wieku, s. 85–90.

33 Tenże, Rozmiary..., s. 127; tenże, Ludność województwa..., s. 9; por. tenże, Taryffa głów..., s. 143–153.

34 Tenże, Rozmiary..., s. 129; tenże, Ludność województwa..., s. 9, 10; tenże, Ostrów Lubelski, s. 85–90.

35 Tenże, Rozmiary..., s. 130; tenże, Ludność województwa..., s. 12, 13 (tab. 1, 2). Zob. dalej tab. 1.

36 Por. prace sondażowe dotyczące rejonu Ostrowa Lubelskiego – S. Jop, Zasiedlenie pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego (XIII–XVIII w.), Lublin 1998, s. 153; tenże, Zagospodarowanie rejonu Ostrowa Lubelskiego (XVI–XVIII wiek), Lublin 1991, maszynopis. Rozdz. II Areał uprawny.

37 Tenże, Rozmiary..., s. 106; tenże, Ludność województwa..., s. 5, 15.

38 Według W. Kuli, Stan i potrzeby badań nad demografią historyczną dawnej Polski (do początków XIX wieku) [w:] „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, XIII (1951), s. 66, gęstość zaludnienia w województwie lubelskim wynosiła 10,5 mieszkańców na km2; natomiast wg E. Vielrosego – 17 mieszk./km2 (Ludność Polski od X do XVIII wieku [w:] „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” V (1957) nr 1, s. 3–49). P. Szafran (Rozwój średniowiecznej sieci parafialnej w Lubelskiem, Lublin 1958, s. 107–115) dokonuje pewnej korekty. Przede wszystkim uzupełnia podstawę obliczeń o dane z wizytacji; po tych uzupełnieniach wynosi ono: według W. Kuli 13,6 mieszk./km2, E. Vielrosego – 24 mieszk./km2. Sam P. Szafran przyjmuje zagęszczenie 20 mieszk./km2 (s. 114).

39 S. Jop, Rozmiary..., s. 106; tenże, Ludność województwa..., s. 4, 5, tab. 1, s. 13, tab. 2, s. 15, 16.

40 S. Jop, Tabela sporządzona na podstawie ustaleń dotyczących województwa lubelskiego w dobie Sejmu Czteroletniego (rękopis); por. tenże, Rozmiary..., s. 112; tenże, Ludność województwa..., s. 5, 6.

41 Tenże, Rozmiary..., s. 112; tenże, Ludność województwa..., s. 6.

42 Tenże, Tabela sporządzona na podstawie ustaleń dotyczących województwa lubelskiego w dobie Sejmu Czteroletniego (rękopis); por. tenże, Ludność województwa..., s. 5, 6, 13, tab. 2.

43 Tenże, Ludność województwa..., s. 6.

44 Tamże, s. 6, 7.

45 Tamże, s. 7.

46 Tamże, s. 7.

47 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna – dzieje rozwoju terytorialnego..., s. 65–68.

48 Tamże, s. 77.

49 Tamże, s. 83, 84, 87, mapa.

50 Tamże, s. 93.

51 Tamże, s. 93–103, 96 mapa.

52 Tamże, s. 103–114, 102 mapa.

53 Tamże, s. 108 mapa.

54 Tamże, s. 115–123, 118 mapa.

55 Tamże, s. 124–146, 126 mapa.

56 Tamże, s. 147–158, 150 mapa.

57 Tamże, s. 159–168.

58 Tamże, s. 164, 165.

59 Tamże, s. 173.

60 Tamże, s. 168–182, 172 mapa, s. 181 mapa.

61 Tamże, s. 188, 189.

62 Omówienie regionu lubelskiego zob. J. Serafinowicz, Lubelsz-czyzna [w:] Polskie Regiony. Podstawy kulturowe regionalizacji Polski. Ciechanów 1997, s. 185–194 i mapka (s. 187); Regulacje prawne – Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Rok 1998. Ustawa Nr 96. poz. 603. Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa; sprostowanie Nr 104, poz. 656. Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 11 sierpnia 1998 r. o sprostowaniu błędu; Nr 103, poz. 652. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów. Obecny kształt województwa lubelskiego – Województwo lubelskie. Mapa administracyjno-drogowa. 1:300 000. Lublin 2000 (zob. opis).

O Autorze:

Stanisław Jop ur. 7 IV 1932 r. w Starej Słupi w Górach Świętokrzyskich. Naukę rozpoczął w roku szkolnym 1938/1939 w szkole powszechnej w Starej Słupi; edukację kontynuował w dalszych latach w tajnym nauczaniu. Szkołę średnią (gimnazjum i liceum) ukończył w Sandomierzu (egzamin dojrzałości w 1950 r.). Studia historyczne na Wydziale Humanistycznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego: 1950–1955 (magisterium 22 VI 1955 r.). Zatrudniony w różnych placówkach oświatowych i naukowych (m.in. prace zlecone z PAN); od 1 IX 1992 r. emeryt. Doktorat na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lub-linie 18 XII 1991 r. Autor rozpraw z zakresu mediewistyki, geografii i demografii historycznej.