Głos Ziemi Urzędowskiej 2003

Anna Wnuk

Leszczyna – krzew i nazwa miejscowości

Pośród polskich drzew i krzewów wiele jest takich, które wyróżniają się wielkością, kształtem, barwą kory lub liści. Zrozumiałe jest zatem, że owe charakterystyczne okazy flory znalazły swoje miejsce w naszej tradycji i kulturze.

W świecie roślin istnieją jednak i takie gatunki, które niczym szczególnym się nie wyróżniają, ale mimo to znakomicie funkcjonują w mitologii, literaturze, sztuce i obrzędowości. Do tej grupy roślin niewątpliwie należy leszczyna – krzew niepozorny, ale jakże wymowny w swojej symbolice.

Rośnie przeważnie jako krzew 3–8 m wysokości, rzadko daje formy drzewiaste ok. 7 metrów wysokości. Należy do rodziny brzozowatych i występuje w Europie, Azji i Ameryce Południowej. Ma liście jajowate lub okrągłe, ząbkowane, a kwiaty wiatropylne, rozdzielnopłciowe.

Leszczyna wydaje dojrzewające we wrześniu owoce, którymi są jadalne, jednonasienne orzechy, otoczone liściastą okrywą. Orzechy laskowe używane są w cukiernictwie i do wyrobu oleju.

Na terenie Polski, w lasach i zaroślach, występuje leszczyna pospolita. Jest to krzew kilkumetrowej (do 8 m) wysokości, o dużych, miękko owłosionych liściach rozwijających się po przekwitnieniu. Rośnie w całym kraju, w podszyciu lasów liściastych i mieszanych, na polanach, porębach, a także sadzony jest w ogrodach ze względu na smakowite orzechy.

Lekkie i giętkie drewno leszczyny, od dawna używane było m.in. do wyrobu obręczy do beczek. Z pędów wyrabiano natomiast laski, wędziska i tyczki.

Moment pojawienia się kwiatów leszczyny notowany jest przez obserwatorów jako początek przedwiośnia. Leszczyna żyje do 60 lat.

Pospolitość i wszechobecność leszczyny w o wiele większych dawnych lasach spowodowała, że krzew ten nie był obcy ludziom, miał swoją symbolikę i znaczenie; m.in. różdżką leszczynową posługiwali się średniowieczni sędziowie przy wykrywaniu morderców i złodziei.

Leszczyna uważana też była za roślinę mądrości, gdyż wydawała jednocześnie orzechy i kwiaty.

Owoce leszczyny – orzechy laskowe – też mają swoją symbolikę. W dawnej Polsce był orzech – w zastępstwie arbuza – symbolem rekuzy niedoszłego konkurenta do ręki panny na wydaniu. Występował w wielu starych powiedzeniach i przysłowiach. Znana jest np. łacińska przenośnia „w skorupce orzecha” (przedstawienie sprawy krótko i węzłowato) czy sentencja „Kto chce zjeść jądro orzecha, musi go stłuc” (aby osiągnąć sukces, trzeba się potrudzić).

Powszechność występowania leszczyny na naszych ziemiach spowodowała, że od nazwy tego krzewu utworzono wiele nazw polskich wsi i miast. Wymienić tu można m.in. Leszczyny, miasto w województwie katowickim znane od średniowiecza, czy Leszno w zachodniej Polsce dawniej „Leszczno”, którego właścicielami była rodzina Leszczyńskich.

*

W województwie lubelskim, w powiecie kraśnickim, w gminie Urzędów znajduje się miejscowość Leszczyna. Wieś położona jest na Wzniesieniach Urzędowskich na wysokości ok. 250 m n.p.m.

Osadnictwo ma tu dość odległą metrykę. Na krańcu wsi na wzgórzu od strony Skorczyc zachowało się do dziś grodzisko datowane na VIII–IX w. Gród ten jest jednym z najstarszych w Polsce i prawdopodobnie należał do państwa Wiślan. Otoczony jest dwoma koncentrycznymi pierścieniami wałów, przedzielonych głęboką fosą. Stromizny wzniesienia z trzech stron zapewniały grodowi naturalne warunki obronne. Był to ośrodek plemienny, który spełniał funkcje gospodarcze, obronne, a przynajmniej okresowo mieszkalne dla starszyzny plemiennej lub straży zbrojnej.

Grodzisko istniało ponad 100 lat i prawdopodobnie w 2. połowie IX w. było już opuszczone i zniszczone, być może wskutek ekspansji państwa Wielkomorawskiego.

Wczesnośredniowieczna warownia o nieznanej nazwie, grodzisko o powierzchni ok. 3 ha na cyplu lessowym, nigdy się nie odrodziło. Z pewnością pozostało natomiast osadnictwo wokół grodu, ale nie ma dokładnych informacji o funkcjonowaniu tych osad.

Na początku XVII w. prawdopodobnie była już w sąsiedztwie grodu wieś. Jednak pewne informacje o istnieniu osady pod nazwą Majdan Skorczycki lub Majdan Leszczyna, mamy dopiero z początku XIX w. Termin „majdan” oznaczał pierwotnie obóz robotników leśnych, wypalających węgiel i popiół drzewny, wyrabiających smołę i dziegieć. Z czasem robotnicy ci opuszczali swoje obozowiska, które były zajmowane przez chłopów i dawały początek licznym osiedlom o tej nazwie.

Teren dzisiejszej wsi zajmowały więc lasy. Karczowano je, a na porębach bujnie rosła leszczyna stąd być może pochodzi nazwa tworzącej się osady Majdan Leszczyński czy później Leszczyna.

Teren ten należał do dóbr Skorczyce. Wieś włościańska została założona na początku XIX w. W 1827 r. znajdował się tu jeden dom dworski, 37 domów włościańskich i mieszkało tu 199 mieszkańców.

Budynki gospodarcze włościan i chaty usytuowane były w większości na wzniesieniach nad wąwozem, którym biegła droga – gościniec. Pola ciągnęły się pasami od zabudowań. Z jednej strony graniczyły z dobrami popkowickimi należącymi do rodu Piaseckich, sąsiadując od południa z gruntami rodziny Hemplów. Gospodarze zamieszkali z drugiej strony drogi mieli pola biegnące w stronę lasu, później przekazanego przez Hemplów włościanom.

W pierwszej połowie XIX wieku wieś Majdan Leszczyna zamieszkiwali następujący włościanie:

Kazimierz Babiarz                 Ignacy Ożóg

Piotr Bąk                              Mateusz Pietrzyk

Szczepan Biały                    Sebastian Pituch

Wawrzyniec Biały                 Walenty Pituch

Józef Biernat                        Antoni Sapuła

Józef Błażejczak                  Kasper Sobański

Kasper Boroski                    Antoni Sroka

Michał Bury                         Stanisław Sroka

Walenty Bury                       Franciszek Stec

Franciszek Chołody             Stanisław Szymański

Michał Dąbek                      Marcin Świś

Ignacy Dudek                      Szymon Wielgus

Ignacy Dziurda                    Grzegorz Wołoszyn

Mikołaj Dziurda                   Jan Wołoszyn

Katarzyna Jarzynkowa         Michał Wołoszyn

Marcin Koziarski                  Bartłomiej Wnuk

Kasper Łakomy                   Krzysztof Wnuk

Michał Łakomy                    Wincenty Wnuk

Karol Nizioł                         Kasper Zdybel

Marcin Nizioł                       Józef Żak

Wawrzyniec Nizioł               Karol Żak

Antoni Oleszko                   Ignacy Żuber

Tomasz Oleszko          

Włościanie z Leszczyny mieli do użytku błonia i wygon we wsi oraz mogli wypasać bydło w lasach dworskich. Byli zobowiązani bezpłatnie naprawiać szarwarkiem sprzężajnym i ręcznym drogi oraz groble przy młynach na terenie gminy.

Od niepamiętnych czasów u podnóża jednego ze zboczy w Leszczynie biło źródło i wypływał strumyk. Opływał u podnóża grodzisko i w Skorczycach wpadał do Urzędówki. Według opowieści źródło biło siedem lat i kolejne siedem lat nie było czynne. Cykl ten następował przemiennie, prawie do czasów współczesnych. Gdy płynęło dużo wody włościanie wykorzystywali strumień do pojenia bydła. Przy drodze na dole znajdowały się też nieliczne studnie, z których pobierano wodę pitną. Noszono ją nosidłami do zabudowań gospodarczych. Studnie w obrębie gospodarstw zaczęto bić dopiero w okresie międzywojennym.

We wsi, naprzeciwko zabudowań rodziny Pituchów, znajduje się od XIX w. drewniany krzyż. Fundatorem krzyża przydrożnego był gospodarz Resztak.

Nieopodal, naprzeciw źródła, na wzgórzu przy drodze, Józef Wnuk ufundował drewnianą kapliczkę. Tu od lat są święcone pokarmy w Wielką Sobotę, śpiewane nabożeństwa majowe i odbywa się uroczystość święcenia pól.

W czasie drugiej wojny światowej we wsi często kwaterowali żołnierze AK, wykorzystując znakomite warunki terenowe do aprowizacji czy wypoczynku.

Górzysta i malownicza wieś Leszczyna należała, do drugiej wojny światowej, do powiatu janowskiego, granicząc z miejscowościami powiatu lubelskiego.

Na terenie wsi do dziś rośnie wiele leszczyn, które potwierdzają tezę o słuszności nazwy dla tej miejscowości.

Źródła i literatura:

S. Wojciechowski, Zaginione osady w Lubelskiem, Pamiętnik Lubelski, t. 1 za lata 1927–1930, Lublin 1930.

M. Buczyński, Nazwy dzielnic i przedmieść Lublina, Rocznik Lubelski t. 5 1964.

Archiwum Państwowe w Lublinie: Komisarz do Spraw Włościańskich powiat Janów, sygn. 474.

Księgi parafialne parafii Popkowice.

Fot.:

Leszczyna (Corylus apellana L.): 1 – gałązka z kwiatami męskimi i żeńskimi, 2 – gałązka z liśćmi i owocami, 3 – kwiat męski, 4 – pylnik, 5 – kwiat żeński, 6 – przekrój podłużny i poprzeczny słupka, 7, 8, 9, 10 – orzech z podłużnym jego przekrojem